Για το μπαμπά

Πολλες λειτουργίες της καθημερινής μας ζωής, ενέργειες που κάνουμε ασυναίσθητα βασίζονται στην καθιερωμένη χρήση εφευρέσεων, που θεωρούμε δεδομένες και τις περισσότερες φορές, δεν ξέρουμε ούτε ακριβώς πως προέκυψαν ούτε πως ήταν η ζωή χωρίς αυτές: ηλεκτρικό ρεύμα, τροχός, αντιβιοτικά, ατμομηχανή. Τέτοια εφεύρεση είναι και το νόμισμα, που από τον 7ο αιώνα π.Χ. που εμφανίσθηκε άλλαξε ανεπιστρεπτί τον τρόπο που λειτουργούσαν οι αρχαίες κοινωνίες που το υιοθέτησαν. Στις επόμενες γραμμές θα αποπειραθούμε να σκιαγραφήσουμε την ιστορία του νομίσματος στην αρχαία Ελλάδα και τους συμβολισμούς γύρω από την κοπή και τη χρήση του.

Το νόμισμα εμφανίσθηκε στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. και, κατά τον Ηρόδοτο, ήταν ιδέα των Λυδών. Αρχικά, κόβονταν νομίσματα από ήλεκτρο, ένα κράμμα χρυσού και αργύρου, ο βασιλιάς Κροίσος, όμως, αργότερα έκοψε χρυσα και αργυρά νομίσματα. Παρόλ’ αυτά, υπεύθυνοι για την ταχύτατη διάδοση του νομίσματος ήταν οι Έλληνες: ο αρχαιότερος ευρεθείς θησαυρός (πουγκί με νομίσματα) έχει βρεθεί κάτω από το ναό της Άρτεμης στην Έφεσο και χρονολογείται το 560π.Χ. περίπου. Δεν είναι τυχαίο ότι η νομισματοκοπία απλώθηκε ταχύτατα σε όλον τον ελληνικό κόσμο, αλλά αργησε να εξαπλωθεί οπουδήποτε αλλού.

Τι χρησιμοποιούσαν όμως για τις συναλλαγές τους οι αρχαίες κοινωνίες πριν το νόμισμα; Η προκερματική περίοδος βασιζόταν στις ανταλλαγές των προϊόντων, με μια λέξη στον αντιπραγματισμό. Επειδή δεν υπήρχε συμφωνία για την αξία κάθε πράγματος, συνήθως υπολόγιζαν ως μέτρο αξίας τα βόδια. Την εποχή του Ομήρου πλούσιος θεωρείτο όποιος είχε πολλά βόδια, εξ ου και η λέξη πολυβούτης. Η συνήθεια απαρίθμησης των βοδιών (και άλλων ζώων) σε κεφάλια γέννησε την έννοια του κεφαλαίου.

Σταδιακά, το βάρος ορισμένων μετάλλων έγινε μονάδα μέτρησης αξίας. Οι Μυκηναίοι χύτευαν μέταλλα σε σχήμα δοράς βοδιού και τα ονόμαζαν τάλαντα. Τάλαντα από το 15ο ως το 12ο αι. π.Χ. έχουν βρεθεί σε πολλά σημεία της Μεσογείου, από τις ακτές της Κύπρου ως τη Σικελία και μακρύτερα. Στη Μεσοποταμία δε, μονάδα βάρους ήταν το σέκελ (ίσο με το 1/6 της μνας), που μετεξελίχθηκε στο εκεί νόμισμα∙ σέκελ ονομάζεται ως σήμερα το νόμισμα του Ισραήλ.

Εκτός από τα τάλαντα, μονάδα αξίας ήταν και οι μεταλλικές ράβδοι, οι οβελοί (απ’ όπου βγαίνει η λέξη οβελίας, όχι τυχαία). Από τη λέξη οβελος προέρχεται η λέξη οβολός, που αποτελούσε το 1/6 της δραχμής. Η υποδιαίρεση δεν ήταν τυχαία, καθώς με τη χούφτα μπορούμε να αδράξουμε έξι τέτοιους οβελούς (εξ ου και δραχμή). Απόηχος της προκερματικής περιόδου είναι τα «νομίσματα» σε σχήμα βέλους ή δελφινιού, που παρέμεναν σε χρήση και μετά την καθιέρωση του νομίσματος, σε πόλεις κράτη του Ευξείνου Πόντου: σε ανασκαφές στις πόλεις Ολβία, Μεσημβρία και Τόμις βρέθηκαν τέτοια δελφίνια στο στόμα νεκρών, ως διαβατήρια αμοιβή για το Χάροντα.

Η ταχύτατη και ευρεία διάδοση του νομίσματος από τους Ελλήνες οφείλεται κυρίως στο πολιτισμικό τους υπόβαθρο. Ο ελληνικός κόσμος οργανωνόταν κυρίως σε πόλεις – κράτη, που αλληλεπιδρούσαν σ’ ένα διαρκή ανταγωνισμό σε πολιτικό, οικονομικό και καλλιτεχνικό επίπεδο. Με την υιοθέτηση του νομίσματος, το εμπόριο απογειώθηκε και σε κάθε πόλη χωροθετήθηκε ένας τόπος συναλλαγών στο κέντρο της πόλης: η αγορά. Η άνοδος των εμπόρων οδήγησε σε πολιτικές μεταβολές, καθώς οι εύποροι έμποροι διεκδίκησαν εξουσία από τους γαιοκτήμονες αριστοκράτες και η αγορά έγινε, εκτός από τόπος συναλλαγών, και τόπος πολιτικών αποφάσεων.

Από την άλλη, το κράτος, έχοντας πια ένα σταθερό μέσο υπολογισμού και πληρωμής φόρων, δασμών, μισθών, απέκτησε μεγαλύτερη ισχύ και κύρος. Η κοπή νομίσματος ήταν μια δήλωση αυτονομίας: μόνο κυρίαρχα κράτη μπορούσαν να κόψουν νομίσματα χαράσσοντας σ’ αυτά τα σύμβολά τους. Άλλωστε, η λέξη νόμισμα προέρχεται από τη λέξη νόμος και περαιτέρω από τη λέξη νέμω, λέξεις στενά συνδεδεμένες με το κράτος και τις εξουσίες του. Το κράτος, κόβοντας και θέτοντας σε αναγκαστική κυκλοφορία νόμισμα εντός της επικράτειάς του, εγγυόταν τη γνησιότητα και την αξία του, προσέφερε ασφάλεια συναλλαγών κι αναδείκνυε την πολιτιστική του ταυτότητα.

Οι ελληνικές πόλεις έκοβαν κατά κανόνα νομίσματα σε άργυρο, καθώς αυτός υπήρχε σε σχετική αφθονία στην Ελλάδα∙ άλλωστε, η λέξη αργύρια σήμαινε χρήματα. Ο χρυσός, που ήταν πολύ πιο σπάνιος και πολύτιμος, αποθηκευόταν για ώρα ανάγκης. Εξαίρεση ήταν η Κύζικος και η Φώκαια, που έκοψαν νομίσματα σε ήλεκτρο και η Αθήνα προς το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, που αναγκάστηκε να λιώσει τμήματα από τα αγάλματα στην Ακρόπολη και να κόψει χρυσά νομίσματα.

Οι Έλληνες είναι οι δημιουργοί και των σταθμιστικών κανόνων, δηλ. του υπολογισμού του βάρους κάθε νομίσματος. Ο αρχαιότερος σταθμιστικός κανόνας ήταν της Αίγινας, που υιοθετήθηκε από την Πελοπόννησο, τη Φωκίδα, τη Βοιωτία και πολλά νησιά του Αιγαίου, ενώ ο πιο διαχρονικός ήταν ο ευβοϊκός/αθηναϊκός: αρκεί να πούμε ότι τον υιοθέτησε ο Μ. Αλέξανδρος και συνεπώς όλος ο ελληνικός κόσμος τότε.

Οι πολιτικές προεκτάσεις του νομίσματος ήταν ατελείωτες: έγινε όχημα οικονομικής επέκτασης και κυριαρχίας. Μετά την ανακάλυψη νέων φλεβών αργύρου στο Λαύριο το 483π.Χ., οι Αθηναίοι χρηματοδότησαν – χάρη στην πολιτική του Θεμιστοκλή – τη ναυτική τους υπεροχή και κατόπιν την πολιτική ηγεμονίας στο Αιγαίο. Η ποιότητα του αργύρου του Λαυρίου και η ονομαστή καθαρότητα του αθηναϊκού νομίσματος σε άργυρο μετέτρεψε τη γλαύκα (το αθηναϊκό τετράδραχμο με σήμα την κουκουβάγια) στο δημοφιλέστερο διεθνές νόμισμα, κάτι σαν το δολλάριο σήμερα. Γλαύκες κυκλοφορούσαν σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, ενώ απομιμήσεις τους κόπηκαν στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία και την Αραβία, ακόμη και στη Γαλατία και τη Βρετανία (τα λεγόμενα κέλτικα νομίσματα). Εκτός από τους Αθηναίους, κι οι Κορίνθιοι προώθησαν την πολιτική ισχύος τους στις αποικίες τους με το νόμισμά τους (τους «πήγασους»), αργότερα ο Μέγας Αλέξανδρος και οι Ρωμαίοι.

Το μεγαλύτερο οικονομικό γεγονός της αρχαιότητας, που κυριολεκτικά άλλαξε τον κόσμο, είναι η απόφαση του Μ. Αλεξάνδρου να θέσει σε κυκλοφορία με μορφή νομισμάτων τον αμύθητο (εκατοντάδες χιλιάδες τάλαντα) χρυσό που καθόταν αχρησιμοποίητος για αιώνες στα περσικά θησαυροφυλάκια. Θέτοντας σε κυκλοφορία τόσο πολύ χρυσάφι με τη μορφή χρυσού νομίσματος με το πρόσωπό του (τους χρυσούς «Αλέξανδρους») ενοποίησε τον αρχαίο ελληνικό κόσμο από τη Σικελία ως την Ινδία, εκτοξεύοντας τη διακίνηση αγαθών και ιδεών και τη μετακίνηση ανθρώπων. Και μόνο γι’ αυτό αξίζει το όνομα Μέγας.

Πώς όμως κόβονταν τα νομίσματα; Τα αρχαία νομίσματα ήταν πεστά, δηλ. προϊόντα χτυπήματος ενός θερμασμένου δισκίου (πέταλο) που τοποθετούνταν ανάμεσα σε δύο μήτρες, τον εμπροσθότυπο και τον οπισθότυπο, στις οποίες είχαν χαράξει εσώγλυφα το σχέδιο των νομισματικών τύπων. Η μήτρα του εμπροσθότυπου ήταν εγκλωβισμένη στο αμόνι, ενώ του οπισθότυπου ήταν κινητή και γι’ αυτό χαλούσε πιο γρήγορα, αφού δεχόταν τα χτυπήματα από το σφυρί (ήταν μεταξύ σφύρας και άκμονος)

Κάθε πόλη μάλιστα είχε τα δικά της κριτήρια επιλογής της εικογραφίας των νομισμάτων της, με σκοπό το νόμισμα να λειτουργεί οπτικά ως μικρογραφία της πόλης. Τα εικονογραφικά σύμβολα προέρχονταν είτε από τη μυθολογία, είτε από τον κόσμο των ζώων και των φυτών είτε, σπανιότερα, από την ιστορία κάθε περιοχής. Πάντα ήταν ένα σύμβολο της περηφάνειας της.

Η Αθήνα υιοθέτησε τη γλαύκα, σύμβολο της πολιούχου θεάς Αθηνάς κι ένα κλαδί ελιάς, του κυρίαρχου προϊόντος της. Ο Σελινούντας στη Σικελία είχε ως σύμβολο ένα φύλλο σέλινου, ενώ η Κυρήνη το φυτό σίλφιο, που αποτελούσε το μεγαλύτερο εξαγωγικό της προϊόν και την πηγή του πλούτου της. Καθώς η Σικελία αποτελούσε σιτοβολώνα για τον ελληνικό κόσμο, δεν απορούμε που το νόμισμα σε Λεοντίνους, Έγεστα και Ιμέρα είχε ένα στάχυ. Η πόλη της Κυζίκου, ονομαστή για την αλιεία τόννων, είχε νόμισμα με έναν τόννο, ενώ η Σκήψη της Τρωάδας, ονομαστή για την ξυλεία της, είχε ως έμβλημα ένα έλατο.

Υπήρχαν, όμως, και μυθολογικά σύμβολα: η δάφνη ήταν το ιερό φυτό του Απόλλωνα και ταιριαστό σύμβολο του νομίσματος της Δελφικής αμφικτυονίας. Η Κόρινθος είχε έμβλημα στο νόμισμά της τον Πήγασο, το φτερωτό άλογο του μεγαλύτερου Κορίνθιου ήρωα, του Βελλεροφόντη. Η δε Μένδη της Χαλκιδικής, περίφημη για τα κρασιά της, είχε στο νόμισμά της μια παράσταση με το θεό Διόνυσο, στεφανωμένο με αμπελόφυλλα, καβάλα σ’ ένα γαϊδούρι. Ο γάιδαρος της Μένδης ήταν επίσης ονομαστός στην αρχαιότητα για την υπομονή του να σηκώνει τέτοιο βάρος: ήταν ο Μενδαίος όνος (ο γνωστός μας σήμερα κυρ-Μέντιος).

Υπήρχαν όμως και τα «λαλούντα» νομίσματα, αυτά που έδειχναν απευθείας το όνομα της εκδότριας πόλης. Η Σινώπη του Πόντου είχε στο νόμισμα τη νύμφη Σινώπη, ενώ η Μήλος είχε ένα ... ρόδι (που ονομαζόταν μήλον στην αρχαιότητα). Το πιο χαρακτηριστικό «λαλούν» νόμισμα, όμως, ήταν αυτό της Φώκαιας στη Μικρά Ασία: απεικόνιζε μια ... φώκια, για να μην αναρωτιέται κανείς.

Έχω ξεχωρίσει, όμως, δύο περιπτώσεις που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες: Η πρώτη περίπτωση είναι η Κολοφών της Μικράς Ασίας, που έκοψε νόμισμα με τον Όμηρο καθιστό να άδει: ήταν ένας τρόπος να τονίσει ότι είναι η πατρίδα του Ποιητή, σε μια εποχή που συνολικά επτά πόλεις έριζαν για το που γεννήθηκε. Η δεύτερη περίπτωση είναι η Ερεσός της Λέσβου, που είχε την κεφαλή του Ερμή. Ήταν μια δήλωση περηφάνειας για το στάρι της, καθώς, σύμφωνα με έναν μύθο που διασώζει ο Αθήναιος, όταν οι θεοί βαριούνταν να τρώνε αμβροσία, έστελναν τον Ερμή στην Ερεσό να τους φέρει ψωμί.

Τι μας χρειάζεται σήμερα η μελέτη των αρχαίων νομισμάτων; Κατά πρώτον, η ανεύρεση νομισμάτων σε διάφορες ανασκαφές βοηθά στην ακριβή χρονολόγηση των ευρημάτων και έτσι στην ασφαλή εξαγωγή συμπερασμάτων∙ είναι η χαρά των αρχαιολόγων. Κυρίως, όμως, το νόμισμα απεικονίζει έναν ολόκληρο κόσμο, με την κοινωνική και πολιτική του οργάνωση, την οικονομία, τη θρησκεία και την τέχνη κάθε τόπου, τα ήθη και τα έθιμά του, το φυσικό του περιβάλλον. Αποτυπώνει έτσι εύγλωττα για όλους εμάς σήμερα την πολιτισμική φυσιογνωμία κάθε μικρής πατρίδας και, με μια λέξη, τη μαγεία της.

Για τα νομίσματα και τους συμβολισμούς τους ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Christopher Howgego – Η αρχαία ιστορία μέσα από τα νομίσματα (ΜΙΕΤ)
Ελένη Παπαευθυμίου – Ιστορίες νομισμάτων, αφηγήσεις πόλεων (ΙΜΕ)
Έλμουτ Μπάουμαν – Φυτά σε αρχαία ελληνικά νομίσματα (Ηλίβατον)
Leopold Migeotte – Η οικονομία των ελληνικών πόλεων (Παπαδήμας)
Στην εικόνα; νόμισμα της Κυρήνης με το φυτό σίλφιο.

Γιάννης Δρίτσουλας