Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου στην Ανατολή επέφερε τόσο σημαντικές αλλαγές στην ιστορία του ελληνικού κόσμου και των λαών που ήρθαν σ’ επαφή με τους Έλληνες, ώστε να ειπωθεί ότι η εκστρατεία αυτή άλλαξε τον κόσμο όσο κανένα άλλο γεγονός της αρχαίας ιστορίας. Η κατάρρευση της περσικής αυτοκρατορίας, η δημιουργία της βραχύβιας αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου και κατόπιν των ελληνιστικών βασιλείων επέφεραν τόσο σημαντικές αλλαγές σε πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές δομές ώστε μετέβαλαν κάθε σχεδον πτυχή της ζωής.
Το επίτευγμα του Αλέξανδρου να κατακτήσει ένα πολύ μεγάλο μέρος του τότε γνωστού κόσμου σε τόσο λίγο χρόνο χωρίς ούτε μια ήττα και η – εν πολλοίς – αποδοχή του από τους κατακτημένους λαούς τον εκτόξευσαν στη σφαίρα του μύθού ήδη όσο ζούσε. Με τον πρόωρο θάνατό του, πριν καν κλείσει τα 33 έτη, η μυθοποίηση απογειώθηκε πιο πολύ: άρχισε να λατρεύεται ως θεός, όπως είχε ζητήσει όσο ζούσε.
Το ερώτημα πως πέθανε ο Αλέξανδρος είχε εξάψει τη φαντασία του κόσμου και προκάλεσε καχυποψία ευθύς αμέσως: τι μπορεί να προκάλεσε το θάνατο ενός τόσο νέου, δυνατού κι επιτυχημένου ανθρώπου (ή μάλλον ενός θεού); Στις παρακάτω γραμμές θα προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι αυτού του αινίγματος.
Ας ξεκινήσουμε από τις πηγές. Οι βασικότερες σύγχρονες πηγές για τις τελευταίες μέρες του στρατηλάτη είναι: οι «Εφημερίδες», το ημερολόγιο της εκστρατείας που τηρούσε η επιμελητεία της μακεδονικής διοίκησης, τα έργα του Πτολεμαίου Α΄ Σωτήρα (μετέπειτα βασιλιά της Αιγύπτου), που αντλεί πολλά από τις Εφημερίδες, του Κλείταρχου και του Αριστόβουλου αντίστοιχα. Καμμία από αυτές τις πηγές δε σώζεται, με εξαίρεση ελάχιστα σπαράγματα. Σήμερα γνωρίζουμε τα γεγονότα κυρίως από το έργο «Αλεξάνδρου Ανάβασις» του Αρριανού (2ος μ.Χ. αι.), του Ρωμαίου Κούρτιου Ρούφου και δευτερεόντως από το βίο Αλεξάνδρου του Πλουτάρχου (1ος – 2ος αι. μ.Χ.) και την ιστορία του Διόδωρου του Σικελιώτη (1ος αι. π.Χ.), που άντλησαν στοιχεία από τους σύγχρονους του Αλέξανδρου.
Σε αντίθεση με τη σύντομη μα πολύ έντονη ζωή του Αλέξανδρου, τα γεγονότα τις τελευταίες μέρες πριν από το θάνατό του καταγράφηκαν με αφοπλιστική λεπτομέρεια. Αφού ολοκλήρωσε τις προετοιμασίες για την εκστρατεία κατά της Αραβίας, ο Αλέξανδρος παρέθεσε μεγάλο ολοήμερο και ολονύχτιο συμπόσιο και αμέσως μετά παρέστη σε άλλο συμπόσιο που παρέθεσε ένας φίλος του. Ξυπνώντας μετά από τις κραιπάλες εμφάνισε ρίγη, ιδρώτες, εξάντληση και υψηλό πυρετό, παρόλαυτά δεν σταμάτησε να ασχολείται με τις λεπτομέρειες της επικείμενης εκστρατείας. Όσο περνούσαν οι μέρες, όμως, ο πυρετός δεν υποχωρούσε κι οργανισμός του εξασθενούσε όλο και περισσότερο. Ο Αλέξανδρος σταδιακά έπρεπε να μεταφέρεται σε φορείο για να επιβλέψει ένα έργο ή να τελέσει μια θυσία και στο τέλος, δεν μπορούσε ούτε να μιλήσει από την αδυναμία. Μετά από 10-11 ημέρες ασθένειας πέθανε στις 10 Ιουνίου 323π.Χ.
Τα συμπτώματα αυτά, τυπικά για διάφορες μολυσματικές ασθένειες, οδήγησαν τους ειδικούς από νωρίς να θεωρήσουν ότι ο Αλέξανδρος πέθανε από ελονοσία, δεδομένων των πολλών ελών που βρίσκονται στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας ή από τυφοειδή πυρετό. Η ελονοσία θεωρείται πιθανότερη αιτία, αν και τα συμπτώματα δεν συμπίπτουν εντελώς, ενώ ο τυφοειδής πυρετός, ως επιδημική ασθένεια, μάλλον δεν τεκμηριώνεται από τις πηγές.
Στη σύγχρονη εποχή, χάρη στην εξέλιξη της ιατρικής προτάθηκαν διάφορες άλλες ασθένειες, μεταδοτικές ή μη: χολυκυστίτιδα – παγκρεατίτιδα, λόγω της κραιπάλης με άφθονο αλκοόλ, ενδοκαρδίτιδα, πορφυρία, ακόμη και εγκεφαλίτιδα από τον ιό του Δυτικού Νείλου (αν και ο συγκεκριμένος είναι ανιχνεύσιμος από τον 20ο αιώνα και εφεξής).
Εκτός από τις ασθένειες, εξαρχής προτάθηκε ως αιτία η δηλητηρίαση, καθώς μόνο δόλια θα δικαιολογείτο η κατάρρευση ενός θεού. Ορισμένοι ισχυρίσθηκαν ότι δηλητηριάσθηκε με μια ουσία που έριξαν στο κρασί του. Πιθανότερος ένοχος ήταν ο Αντίπατρος, στρατηγός του Φιλίππου Β΄ και αντιβασιλιάς με έδρα στη Μακεδονία, που – κατά ορισμένους – είχε έρθει σε ρήξη με τον Αλέξανδρο. Στις πηγές αναφέρεται φήμη που θέλει το γιο του Αντίπατρου, Κάσσανδρο, να μεταφέρει μέσα στην οπλή ενός αλόγου το τρομερό δηλητήριο απ’ τη Μακεδονία ως τη Βαβυλώνα.
Ποια ήταν η ένοχη δηλητηριώδης ουσία; Μια πρώτη εκδοχή – με δεδομένο ότι η σορός του Αλέξανδρου έμεινε άθικτη για 6 τουλάχιστον μέρες μετά το θάνατό του – είναι το αρσενικό. Η λήψη όμως αρσενικού δε δικαιολογεί την πολυήμερη ασθένεια του Αλέξανδρου.
Άλλοι πάλι πρότειναν τον λευκό ελλέβορο (βέρατρον το λευκόν – veratrum album), βότανο με πολύ δηλητηριώδη ρίζα και σπόρους, που προκαλεί έντονη παράλυση στο νευρικό σύστημα. Μερικοί θεώρησαν ότι δηλητηριάσθηκε με ύδωρ Στυγός (γνωστό και ως Μαυρονέρι του Χελμού). Δεν παρουσιάσθηκαν, όμως, αποδείξεις για δηλητηρίαση, ενώ για το ύδωρ της Στυγός (το νερό της πηγής του Κάτω Κόσμου, στο οποίο ορκίζονταν οι θεοί και δεν μπορούσε να το πιει κανείς ζωντανός) δεν είμαστε σίγουροι από τις πηγές αν το έδωσαν στον Αλέξανδρο για να τον δηλητηριάσουν ή για να τον σώσουν, κάνοντάς τον αθάνατο και άτρωτο (όπως το μυθικό Αχιλλέα).
Όλα τα παραπάνω είναι απλώς εικασίες, χωρίς τίποτα να μπορεί να αποδειχθεί – ως σήμερα. Αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι δεν υπάρχουν σύγχρονες με το θάνατο του Αλέξανδρου πηγές, ότι η κούρσα της διαδοχής είχε ξεκινήσει ήδη πριν το θάνατό του και ότι περιστοιχιζόταν από συντρόφους που όλοι ορέγονταν την εξουσία, και τέλος ότι ήδη από την επομένη του θανάτου του γράφτηκαν άπειρες, συχνά εξωφρενικές, ιστορίες για τη ζωή και το θάνατό του, δεν είναι ν’ απορεί κανείς που ο θάνατος του Αλεξάνδρου καλύπτεται από τέτοιο μυστήριο.
Υπάρχει, όμως, μια πρόσφατη οπτική γωνία για το θέμα, βασισμένη στα γεγονότα, που μας προσέφερε ο πρόωρα αποδημήσας, διαπρεπής ιστορικός και Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Γιάννης Πίκουλας, και θέτει ένα νέο προβληματισμό.
Είναι αδιαμφισβήτη η καταπόνηση του οργανισμού του Αλέξανδρου από κάθε είδους κραιπάλη. Ο Αλέξανδρος συμμετείχε σε πολλά συμπόσια, τα οποία – κατά το σύνηθες στη μακεδονική αυλή – κρατούσαν μέρες και χαρακτηρίζονταν από υπερβολική κατανάλωση φαγητού και αλκοόλ. Είτε τον θεωρήσουμε αλκοολικό (όπως ορισμένες πηγές αναφέρουν) είτε όχι, σίγουρα η υπερβολή από ένα σημείο (στη Βαβυλώνα το 331π.Χ.) και μετά δεν βοήθησε παρά τη γερή του κράση.
Δεν πρέπει να ξεχνούμε επίσης τη σωματική κόπωση που συνεπάγεται μια δεκαετής εκστρατεία και μάλιστα μοναδική όπως αυτή του Αλέξανδρου. Επικεφαλής του στρατού του, διέσχισε μια τεράστια απόσταση από τη Μακεδονία ως την Ινδία και πάλι πίσω ως τη Βαβυλώνα, πολεμώντας σχεδόν ασταμάτητα. Η επιστροφή στη Βαβυλώνα μέσω της ερήμου Γεδρωσίας κόστισε τη ζωή σε πολλούς στρατιώτες του και σίγουρα διέτρεξε κι ο ίδιος κίνδυνο, καταπονώντας το σώμα του.
Η σωματική του κατάσταση, όμως, χειροτέρεψε περισσότερο λόγω των αναρίθμητων τραυμάτων που υπέστη κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Ο Αλέξανδρος συνήθιζε να μάχεται στην πρώτη γραμμή και ενίοτε απερίσκεπτα, ορμώντας συχνά πρώτος στον εχθρικό σχηματισμό ή στα εχθρικά τείχη. Η τακτική αυτή – δηλωτική ενός γενναίου αρχηγού που εμπνέει – του στοίχισε μια σειρά από τραυματισμούς. Στην Ισσό το 333π.Χ. τραυματίσθηκε στο μηρό από ξίφος. Στην πολιορκία της Γάζας το 332π.Χ. ένα βέλος που εκτοξεύθηκε από καταπέλτη διαπέρασε ασπίδα και θώρακα και καρφώθηκε στο δεξιό του ώμο, ταλαιπωρώντας τον αρκετά. Στην αρχή του καλοκαιριού του 329π.Χ. πολεμώντας στη Σογδιανή ένα βέλος του καρφώθηκε στην κνήμη, ενώ λίγο αργότερα το ίδιο καλοκαίρι στην πολιορκία της Κυρουπόλεως χτυπήθηκε άσχημα στο κεφάλι και τον αυχένα. Την άνοιξη του 327π.Χ. πολεμώντας στην Ινδία δέχθηκε βέλος στο δεξιό ώμο, ενώ το καλοκαίρι του ίδιου έτους στην πολιορκία των Μασσάγων δέχθηκε βέλος στον ίδιο (πάντα ακάλυπτο) ώμο από τις επάλξεις.
Ο τελευταίος όμως τραυματισμός ήταν μάλλον ο σοβαρότερος: Το χειμώνα του 326π.Χ. στην πολιορκία των Μαλλών στην Ινδική δέχθηκε ένα βέλος στο στήθος, όταν πήδηξε ολομόναχος μέσα στην πόλη από τις επάλξεις του τείχους. Όταν επιχείρησαν – μάλλον άτσαλα – να το βγάλουν, έβλαψαν σοβαρά τον πνεύμονα και, σε κάθε περίπτωση, παρά την ανάρρωσή του, η βλάβη στον πνεύμονα ήταν μόνιμη (ίσως να είχε αχρηστευθεί πλήρως).
Εκτός από τραυματισμούς, ο Αλέξανδρος αρρώστησε σοβαρά δύο φορές κατά την εκστρατεία: μία όταν βούτηξε ιδρωμένος στον παγωμένο ποταμό Κύδνο στην Κιλικία το 333π.Χ., οπότε υπέφερε για μέρες από θέρμες και σπασμούς και μία όταν έπαθε δυσεντερία καταδιώκοντας τους Σκύθες στις στέπες πέρα από τον ποταμό Ιαξάρτη στη Σογδιανή.
Βλέπουμε, λοιπόν, από όλα αυτά ότι ο Αλέξανδρος είχε ένα ταλαιπωρημένο σώμα γεμάτο ουλές, που έγινε πιο ευάλωτο εξαιτίας της τρυφηλής ζωής του. Το 324π.Χ., λίγους μήνες πριν το θάνατό του, δέχθηκε ένα ακόμη μεγαλύτερο χτύπημα, ψυχολογικό αυτή τη φορά: το θάνατο του Ηφαιστίωνα, που κυριολεκτικά τον τσάκισε. Ο Ηφαιστίων ήταν επιστήθιος φίλος του από τα παιδικά του χρόνια, είχαν περάσει όλη τους σχεδόν τη ζωή μαζί, τον εμπιστευόταν απόλυτα να έχει νευραλγικές αρμοδιότητες στο μακεδονικό στράτευμα κατά τη διεξαγωγή της εκστρατείας. Από τις αντιδράσεις του φαίνεται να μην τον ξεπέρασε ποτέ. Όλα αυτά τα πλήγματα είχαν τόσο πολύ καταβάλει τον Αλέξανδρο, ώστε μια οποιαδήποτε εμπύρετη μόλυνση να μπορούσε να τον αποτελειώσει.
Γιατί συνεχίζει να μας ενδιαφέρει ο θάνατος του Αλέξανδρου; Ένας προφανής λόγος είναι ότι έγινε γρήγορα «ο Μέγας», ήρωας της «ποπ κουλτούρας» για χιλιετίες. Πέτυχε στρατιωτικά και πολιτικά όσα κανείς άλλος ως σήμερα κι απέκτησε ήδη από την αρχαιότητα υπεράνθρωπες διαστάσεις. Εκτός των Ελλήνων, όλοι οι λαοί απ’ όπου πέρασε τον ενέταξαν στην κουλτούρα τους. Γεννήθηκαν θρύλοι για δράκους, γοργόνες και άλλα ευφάνταστα που έγιναν πιο δημοφιλείς από την αληθινή ζωή του. Το να πεθάνει από ... γρίπη φαντάζει ύβρις. Ίσως, όμως, αυτό που πρέπει να κρατήσουμε είναι το αποτύπωμα της ζωής του στον κόσμο: χάρη στον Αλέξανδρο, ο κόσμος δεν ήταν ποτέ πια ο ίδιος, ανεξάρτητα του πως πεθανε. Αν και όχι τόσο ένδοξες όσο οι νίκες στα πεδία των μαχών, οι καινοτομίες σε πολιτισμικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο ήταν πιο μακρόπνοες από την εύθραυστη κατάκτηση του κόσμου.
Για τον Μέγα Αλέξανδρο και το θάνατό του ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Γιάννης Πίκουλας – Αλέξανδρος Γ΄ ο Μέγας 12 ερωτήματα και κάποιες απορίες (Καλλιγράφος)
- Ήρκος και Στάντης Αποστολίδης – Μέγας Αλέξανδρος, οι πρώτες πηγές (Gutenberg)
- Claude Mosse – Αλέξανδρος, το πεπρωμένο ενός μύθου (Παπαδήμας)
- N.G.L. Hammond – Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής (Μαλλιάρης)
- Paul Cartledge - Alexander the Great: The Hunt for a New Past (Macmillan)
Εικόνα: Προτομή του θνήσκοντος Αλέξανδρου, αντίγραφο ελληνικού γλυπτού του 2ου αι. π.Χ., Μουσείο Αζερμπαϊτζαν. Από τη wikipedia.
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment