Η μετριοπάθεια στην εξουσία: Το διαχρονικό παράδειγμα του Σόλωνα

στην Έλενα, για τη φιλία και τη ζεστασιά

Οι σαρωτικές αλλαγές, που επέφερε στην κοινωνική ζωή η τεχνολογική εξέλιξη, η παγκοσμιοποίηση των οικονομικών δομών κι η τελευταία οικονομική κρίση συντέλεσαν στην αύξηση των κοινωνικών συγκρούσεων, στην άνοδο του εθνικισμού, αλλά και στην αναζωπύρωση παλαιών διαφορών σε όλα τα δυτικά κράτη και ειδικά στην Ελλάδα. Όλο και περισσότερο αναζητούνται ηγέτες με πολλαπλά χαρίσματα, προκειμένου να βγάλουν τα κράτη από την κοινωνικοπολιτική ένταση, που τροφοδοτεί τις συγκρούσεις αυτές.

Στο κείμενο αυτό, αλλά και σε μερικά που θα ακολουθήσουν, θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε ένα ένα τα απαραίτητα χαρίσματα ενός ηγέτη. Ένα από τα σημαντικότερα είναι αναμφίβολα η μετριοπάθεια. Για να έχει κανείς εικόνα της μετριοπαθούς ηγεσίας, δεν υπάρχει ίσως καλύτερο παράδειγμα από το Σόλωνα τον Αθηναίο.

Ο Σόλων (περίπου 639–559 π.Χ.) ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Αθήνας, που όμως δεν είχε πλέον μεγάλη περιουσία. Ακριβώς αυτή η έλλειψη τον ώθησε από νωρίς στα ταξίδια και το εμπόριο, ώστε ν’ αυξήσει το εισόδημα του και να διευρύνει τους ορίζοντές του. Έλαβε επιμελημένη μόρφωση κι έγινε αρχικά γνωστός για τα λυρικά του ποιήματα, τα οποία απήγγελε – όπως συνηθιζόταν τότε – στα συμπόσια παρουσία φίλων.

Εμφανίζεται στο προσκηνιο της πολιτικής ζωής της Αθήνας στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. Μετά από έναν ατυχή πόλεμο κατά των Μεγαρέων για την κυριαρχία επί της Σαλαμίνας, οι Αθηναίοι απαγόρευσαν επί ποινή θανάτου οποιαδήποτε αναφορά στο ζήτημα. Ο Σόλων προσποιήθηκε για κάποιο διάστημα τον τρελό, ώστε να μη διωχθεί και εμφανίσθηκε ξαφνικά στη μέση της αγοράς απαγγέλλοντας ένα ξεσηκωτικό ποίημά του με τίτλο «Σαλαμίς». Οι Αθηναίοι όχι μόνο δεν τον τιμώρησαν, αλλ’ αντιθέτως ξεκίνησαν αγώνα για την ανακατάληψη της Σαλαμίνας και το κατόρθωσαν∙ χρειάστηκε όμως πρώτα ο Σόλων να πείσει τους Λακεδαιμόνιους, που κλήθηκαν ως διαιτητές, για τα δικαιώματα των Αθηναίων στο νησί.

Μετά από αυτά τα συμβάντα, το κύρος του Σόλωνα εκτοξεύθηκε και έφτασε στο απόγειό της – όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε όλη την Ελλάδα – όταν, μιλώντας στην αμφικτιονία των Δελφών, προέτρεψε τους αμφικτύονες να υπερασπιστούν με τα όπλα το ιερό του Απόλλωνα κατά των καταπατητών Κιρραίων. Στον πόλεμο που ακολούθησε (α΄ ιερός πόλεμος 600-590 π.Χ.), η Αθήνα αύξησε το κύρος της πανελληνίως. Χάρη στα επιτεύγματά του, ο Σόλων ορίσθηκε επώνυμος άρχων το 594 π.Χ.

Ως άρχοντας, ο Σόλων κλήθηκε να δώσει λύσεις σε μια σοβαρή οικονομική κρίση, που ταλαιπωρούσε την Αθήνα επί μακρό χρονικό διάστημα. Οι λύσεις που έδωσε και οι επιλογές που έκανε του έδωσαν μια μοναδική θέση στην ελληνική ιστορία ανάμεσα στους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Για να καταλάβουμε, όμως, τους χειρισμούς του, θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας την κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα και στις λοιπές ελληνικές πόλεις – κράτη την εποχή πριν τη μεταρρύθμιση του Σόλωνα.

Η πολιτική ισχύς ήταν τότε – όπως και σε κάθε εποχή – αντικείμενο δριμύτατων διενέξεων και οι δεσμοί συγγένειας ήταν θεμελιώδους σημασίας για τη δημιουργία πολιτικών συμπαθειών. Στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. κεντρικό στοιχείο του πολιτικού βίου ήταν οι αδυσώπητοι ανταγωνισμοί μεταξύ των ελίτ, που συχνά κατέληγαν σε φατριαστικούς πολέμους και αιματοχυσία. Στα πλαίσια των συγκρούσεων των ισχυρών για την εξουσία, τα φτωχότερα στρώματα πλήρωναν το μεγαλύτερο τίμημα, μένοντας σταθερά σ’ ένα τέλμα ανέχειας και καταπίεσης από τους ευγενείς, που κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος της καλλιεργήσιμης γης. Η καταπίεση αυτή σε συνδυασμό με την έλλειψη πολιτικών δικαιωμάτων πυροδότησε εντάσεις για τη διεκδίκηση περισσότερων δικαιωμάτων και γης. Σε αρκετές πόλεις αναδείχθηκαν στην εξουσία τύραννοι με βίαια μέσα, έχοντας την υποστήριξη των λιγότερο προνομιούχων στρωμάτων (Κύψελος, Περίανδρος, Πολυκράτης, κλπ).

Στην Αθήνα η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη. Μετά από την αποτυχημένη προσπάθεια του αριστοκράτη Κύλωνα να γίνει τύραννος και την εξόντωσή του με ιεροσυλία («Κυλώνειο άγος»), οι εκτεταμένες συγκρούσεις μεταξύ των αντιπάλων πολιτικών παρατάξεων οδήγησε στην πρώτη γνωστή θέσπιση νόμων από το Δράκοντα. Οι νόμοι του ήταν παροιμιώδεις για την αυστηρότητά τους, πλην όμως έθεσαν όρια στην ερμηνεία του δικαίου από τους άρχοντες, γεγονός καταφανώς θετικό.

Οι νόμοι αυτοί, όμως, δεν κατόρθωσαν να σταματήσουν τους πολιτικούς ανταγωνισμούς ούτε έλυσαν το ζήτημα της καταπίεσης των μικροκαλλιεργητών από τους εύπορους γαιοκτήμονες. Στην αρχαϊκή εποχή (8ος – 6ος αιώνας π.Χ.) πολλοί από τους καλλιεργητές γης ήταν εξαρτώμενοι. Αυτό οφείλεται κυρίως στην έλλειψη τεχνικών μέσων και στα μικρά κτηματικά μερίδια, που προέρχονταν από τη μοιρασιά των κληρονομιών. Αρκετοί από τους μικροϊδιοκτήτες δανείζονταν για να επιβιώσουν (ορισμένοι εξ αυτών ήσαν εκτήμοροι, όφειλαν δηλ. το 1/6 της παραγωγής στον κύριο της γης που καλλιεργούσαν), βάζοντας υποθήκη το σώμα τους ή και τα παιδιά τους. Σε περίπτωση που δεν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους, έχαναν τη γη τους ή γίνονταν δούλοι αυτοί ή και τα παιδιά τους. Πολλοί έφευγαν σε εξορία για να γλυτώσουν την υποδούλωση.

Έχοντας λάβει υπ’ όψιν του αυτήν την κατάσταση, ο Σόλων ανέλαβε γενναίες πρωτοβουλίες. Απαγόρευσε τα δάνεια με υποθήκη το σώμα, ενώ ταυτόχρονα απάλλαξε τους πολίτες από τα ιδιωτικά τους χρέη. Η νομοθεσία αυτή ονομάσθηκε σεισάχθεια.

Έχοντας δώσει απάντηση σ’ ένα πιεστικό πρόβλημα, ο Σόλων προχώρησε σε δομικές πολιτικές μεταβολές. Κατά πρώτον, θέσπισε τη Βουλή των Τετρακοσίων, ένα σώμα που αποτέλεσε θεσμικό φραγμό στην παντοδυναμία του Αρείου Πάγου (που αποτελείτο ανέκαθεν από συντηρητικά μέλη της αριστοκρατίας). Κατά δεύτερον, θέσπισε το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας, χορηγώντας δικαστικές εξουσίες στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, ενώ ταυτόχρονα έδωσε σε κάθε πολίτη το δικαίωμα να προσφεύγει στα δικαστήρια όταν αδικείται ο ίδιος ή και οποιοσδήποτε άλλος (εισαγγελία).

Το σημαντικότερο, όμως, πολιτειακό μέτρο ήταν η καθιέρωση τιμοκρατικού συστήματος. Ο Σόλων χώρισε τους πολίτες σε εισοδηματικές κατηγορίες και χορήγησε σε κάθε κατηγορία δικαιώματα ανάλογα με το ύψος του εισοδήματος. Πλήρη δικαιώματα είχαν οι πλουσιότεροι (πεντακοσιομέδιμνοι), σημαντικά δικαιώματα είχαν οι τριακοσιομέδιμνοι και οι διακοσιομέδιμνοι, ενώ ακόμη και οι οι φτωχότεροι πολίτες (θήτες) είχαν δικαίωμα να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου.

Εκτός από πολιτειακές, ο Σόλων επέφερε και πολλές οικονομικές αλλαγές. Με στόχο την αυτάρκεια (ιδεώδες κάθε ελληνικής πόλης – κράτους στην αρχαιότητα) και γνωρίζοντας την ένδεια της αττικής γης σε βασικά αγροτικά προϊόντα, απαγόρευσε την εξαγωγή όλων των αγροτικών προϊόντων πλην του ελαιόλαδου. Καθόρισε με νόμο όρια καλλιέργειας μεταξύ όμορων κτημάτων, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι διενέξεις και να μεγιστοποιηθεί η παραγωγή. Ενθάρρυνε την ανάπτυξη των τεχνιτών και των εμπόρων διευκολύνοντας με νόμο ξένους τεχνίτες και εμπόρους να εγκατασταθούν στην πόλη ως μέτοικοι. Έχοντας περαιτέρω ως σκοπό να αντιμετωπίσει τις επιδείξεις πλούτου και υπεροχής των ευγενών, που οδηγούσαν σε ανταγωνισμούς και συγκρούσεις, περιόρισε με νόμο τις υπερβολές στις ταφικές τιμές και καθιερώσε σταθερό θρησκευτικό ημερολόγιο αποκωδικοποιώντας τις θρησκευτικές τελετές.
Τα αποτελέσματα της νομοθεσίας του Σόλωνα ήταν τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα. Η σεισάχθεια ανακούφισε τους ασθενέστερους χωρικούς και βοήθησε να ξεπερασθεί η πολιτικοοικονομική κρίση και να αποκατασταθεί γενικώς η τάξη. Στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει πλήθος μικροκαλλιεργητών ακόμη και δύο αιώνες αργότερα, σημάδι ότι οι μικροϊδιοκτήτες γης δεν αντιμετώπισαν ξανά κρίση τέτοιας έντασης. Ο Σόλων με το νομοθετικό (και το ποιητικό) έργο του προσπάθησε να αναδείξει τους ανταγωνισμούς των ελίτ ως υπ’αριθμόν ένα κίνδυνο για τη σταθερότητα της πόλης.

Σημαντικό ρόλο στην αποκατάσταση της ηρεμίας ήταν η δημιουργία μιας γραπτής νομοθεσίας, προσιτής σε όλους, με θεσμοθέτηση πρωτόγνωρων δικαιωμάτων, όπως π.χ. το δικαίωμα κάθε πολίτη να προσβάλλει δικαστικά τις αποφάσεις των αρχόντων (έφεση). Ο Σόλων κατάφερε να ελέγξει και να στηρίξει την αγροτική παραγωγή της πόλης, ενώ ταυτόχρονα δίνοντας ώθηση σε εμπόριο και ναυτιλία, πέτυχε να καλύψει τις ελλείψεις της παραγωγής. Παράλληλα, τη χρονική περίοδο 600-570 π.Χ. παρατηρείται αλματώδης αύξηση της γλυπτικής και της αγγειοπλαστικής.

Τα επιτεύγματα αυτά οφείλονται στην προσωπικότητα και το κύρος του Σόλωνα. Στο πρόσωπό του συγκέντρωνε αριστοκρατική καταγωγή, ευρεία μόρφωση, ποιητικό ταλέντο, διεθνείς διασυνδέσεις, καθώς και επιχειρηματική εμπειρία. Η επιτυχία, όμως, οφείλεται κυρίως στη μετριοπάθεια που επέδειξε κατά την άσκηση της εξουσίας του. Παραδίδεται ότι η σεισάχθεια δεν ικανοποίησε καμμία πλευρά, καθώς οι μεν εύποροι δυσαρεστήθηκαν από την διαγραφή των χρεών, ενώ οι δε φτωχοί επειδή δεν έγινε αναδασμός της γης. Η συνειδητή επιλογή του να μην ικανοποιήσει πλήρως καμμία πλευρά (επιλογή μετριοπαθούς ατόμου) κράτησε ισορροπίες. Το τιμοκρατικό σύστημα στόχευε αφενός να δημιουργήσει μια υπεύθυνη και σταθερή ελίτ και αφετέρου να προστατεύσει τα δικαιώματα και να αυξήσεις τις δυνατότητες όλων των πολιτών. Για να μην υποκύψει στις πιέσεις να αλλάξει τη νομοθεσία του, έφυγε από την Αθήνα για μία δεκαετία ταξιδεύοντας.

Παρολαυτά, οι πολιτικοί ανταγωνισμοί δεν εξαλείφθησαν από το Σόλωνα. Προκλήθηκαν νέες αναταραχές, τις οποίες εκμεταλλεύθηκε ο Πεισίστρατος το 561 π.Χ. και έγινε τύραννος. Σε αντίθεση με το Σόλωνα που δεν προχώρησε σε αναδασμό της γης, γιατί το μέτρο αυτό ήταν ακραίο και συνδεδεμένο με τυράννους, ο Πεισίστρατος αφαίρεσε τη γη των πολιτικών του αντιπάλων και τη μοίρασε στα λαϊκά στρώματα, τα οποία προσεταιρίσθηκε. Αν και κυβέρνησε την Αθήνα για σαράντα χρόνια έχοντας φερέφωνά του ως άρχοντες, διατήρησε τους περισσότερους νόμους και θεσμούς του Σόλωνα – απόδειξη της διαχρονικής τους αξίας. Αιώνες αργότερα, η δημοκρατική Αθήνα θα αναφερόταν ακόμη στους νόμους του με σεβασμό.

Η σημερινή Ελλάδα με τα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα που την ταλανίζουν έχει επιτακτική ανάγκη από μετριοπαθείς ηγέτες. Το πρόβλημα της χώρας μας (και των υπολοίπων, των οποίων η μοίρα έχει συνδεθεί με τη δική μας) δεν είναι τόσο η φτώχεια από την τρέχουσα κρίση∙ είναι η διαχρονική αδυναμία της να πάρει δυσάρεστες αποφάσεις που υπαγορεύονται από την κοινή λογική και να αποφύγει τη ροπή στο λαϊκισμό. Όσο μεγαλύτερες οι κοινωνικοπολιτικές εντάσεις, τόσο μεγαλύτερη η ανάγκη για μετριοπαθή ηγεσία, της οποίας η ανωτερότητα και το κύρος θα πείσει τη δημοκρατική πλειοψηφία να επιλέξει την ισορροπία και την κάθαρση.
Στην εικόνα: Σόλων και Κροίσος από την ιστοσελίδα www.storytelling.gr

Για το Σόλωνα, το έργο και την εποχή του ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Πλούταρχος – Βίοι Παράλληλοι: Σόλων/Ποπλικόλας.
Αριστοτέλης – Αθηναίων Πολιτεία
Gustav Glotz – Η ελληνική πόλις (ΜΙΕΤ)
Robin Osborne – Η γένεση της Ελλάδας 1200-479π.Χ. (Οδυσσέας, 2000)
Claude Mosse – Η Αρχαϊκή Ελλάδα (ΜΙΕΤ)
Anthony Snofgrass – Archaic Greece, the age of experiment (Thames and Hudson)

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.