Ένα από τα πλέον δυσάρεστα διαχρονικά φαινόμενα της παγκόσμιας ιστορίας είναι η αναζήτηση σωτήρων σε περιόδους σοβαρής πολιτικής και οικονομικής κρίσης. Λαοί που δοκιμάζονται από φτώχεια, κοινωνικές συγκρούσεις, οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, συχνά αποθέτουν τις ελπίδες τους σε μία σειρά πολιτικών, άλλοτε ικανών άλλοτε όχι και τόσο ικανών. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν έναν ηγέτη; Σε άλλο κείμενο εστιάσαμε στη μετριοπάθεια. Τώρα θα επικεντρωθούμε στην οργανωτικότητα και τη διπλωματική ευφυία. Για τις δύο αυτές αρετές δεν υπάρχει καλύτερος οδηγός από τη ζωή του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, του Κερκυραίου Ιωάννη Καποδίστρια.
Γεννημένος στην Κέρκυρα στις 10 Φεβρουαρίου 1776, ο Ιωάννης Καποδίστριας ήταν το έκτο παιδί μιας παλαιάς οικογένειας του νησιού, η οποία καταγόταν από την Ίστρια της Αδριατικής και το όνομά της περιλαμβανόταν στο libro d’ oro των ευγενών του νησιού. Έλαβε επιμελημένη μόρφωση, σπουδάζοντας ιατρική, νομικά και φιλοσοφία στην Πάδουα. Μετά το πέρας των σπουδών του το 1797, επέστρεψε στην Κέρκυρα, όπου άσκησε αφιλοκερδώς το ιατρικό επάγγελμα. Το 1799, επί ρωσικής κατοχής των Επτανήσων, διορίστηκε διευθυντής του οθωμανικού νοσοκομείου.
Με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης το 1800, τα Επτάνησα τέθηκαν φόρου υποτελή στο Σουλτάνο και εγκαθιδρύθηκε νέο – αυταρχικό – Σύνταγμα. Εξαιτίας του, το 1801 ξέσπασαν ταραχές στην Κεφαλλονιά. Ο Καποδίστριας κλήθηκε στο νησί αντί του πατέρα του για να αποκαταστήσει την τάξη και τα κατάφερε∙ είναι η πρώτη του πολιτική επιτυχια. Λίγο αργότερα (1803) διορίστηκε γραμματέας της Ιονίου Πολιτείας στο τμήμα εξωτερικών υποθέσεων.Υπηρέτησε επί τέσσερα χρόνια με επιτυχία και, όταν το 1807 ο Αλή Πασάς ετοιμαζόταν να επιτεθεί στη Λευκάδα, ανέλαβε να οργανώσει την άμυνα του νησιού. Έφερε τους ντόπιους και το ρωσικό στρατό σε επαφή με τους αρματολούς της Δυτικής Στερεάς δημιουργώντας τέτοια άμυνα, που ο Αλή - Πασάς εγκατέλειψε το εγχείρημα. Με τη συνθήκη του Τίλσιτ τον ίδιο χρόνο τα Επτάνησα αποδόθηκαν στους Γάλλους και ο Καποδίστριας αποποιήθηκε το αξίωμά του. Τότε, χάρη στη γνωριμία του με τον εκπρόσωπο του Τσάρου, κόμη Μονσενίγκου, ο ρώσος υπουργός εξωτερικών Ρουμιάντσεφ τον κάλεσε ν’ αναλάβει καθήκοντα στο ρωσικό υπουργείο εξωτερικών.
Ως υπάλληλος του Υπουργείου Εξωτερικών του Τσάρου, απέκτησε πείρα υπηρετώντας διαδοχικά στην Πετρούπολη, στη Βιέννη και στο Βουκουρέστι, όπου είχε θέση αξιωματούχου στη στρατιά του Δούναβη. Οι εκθέσεις που υπέβαλλε για την Αυστρία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα Βαλκάνια τράβηξαν την προσοχή του Τσάρου Αλέξανδρου Α΄. Μετά τη μάχη της Λειψίας το 1813, όπου ο Καποδίστριας ήταν παρών, ο Τσάρος του ανέθεσε την αποστολή της απομάκρυνσης της Ελβετίας από τη γαλλική επιρροή, χωρίς η Αυστρία να αποκομίσει ωφέλη. Και ο Καποδίστριας τα κατάφερε.
Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της συμβολής του Καποδίστρια στην ευημερία της Ελβετίας, θα πρέπει κανείς ν’ αναλογισθεί τα προβλήματά της ως τότε: Από τα τέλη του 16ου αιώνα, η Ελβετική Ομοσπονδία ήταν χωρισμένη σε τρεις θρησκευτικές συμμαχίες: στα καθολικά καντόνια, στα προτεσταντικά καντόνια και σ’ εκείνα όπου επικρατούσε θρησκευτική ελευθερία. Καθολικοί και προτεστάντες συγκρούονταν συχνά. Το 1615 επικράτησαν οι καθολικοί, αμέσως μετά ξέσπασε ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) με επίκεντρο τη Γερμανία, ο οποίος παραλίγο να προκαλέσει τη διάλυση της Ομοσπονδίας. Το 1798, η στρατιά του Ναπολέοντα εισέβαλε στην Ελβετία καταργώντας την Ομοσπονδία, δημιουργώντας ένα συγκεντρωτικό δημοκρατικό κράτος υπό γαλλική επιρροή. Στην Ελβετία ξέσπασε τότε εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα σε «ομοσπονδιακούς» και «ενωτικούς». Όταν τα στρατεύματα Ρώσων και Αυστριακών εισέβαλαν στην Ελβετία, βαδίζοντας κατά του Ναπολέοντα, οι Ελβετοί επέστρεψαν στο ομοσπονδιακό σύστημα. Επιθυμούσαν να είναι ελεύθεροι από επιρροές ξένων δυνάμεων, δεν συμφωνούσαν, όμως, ως προς το σύστημα διοίκησης κι έτσι ξέσπασαν νέες ταραχές.
Ο Καποδίστριας ώφειλε θεωρητικά να συνεργασθεί στην Ελβετία με τον βαρώνο Λέμπτσελτερν, μυστικό πράκτορα του Αυστριακού καγγελαρίου Κλέμενς φον Μέττερνιχ. Ενώ, όμως, ο Λέμπτσελτερν επεδίωκε εγκαθίδρυση φιλοαυστριακής κυβέρνησης, σκοπός της ρωσικής διπλωματίας και του Καποδίστρια ήταν η εξασφάλιση της ουδετερότητας της Ελβετίας. Όταν ο Λέμπτσελτερν ζήτησε από τον Καποδίστρια να συνυπογράψει διακοίνωση, κατά την οποία συμμαχικά στρατεύματα θα μπορούσαν να εισέλθουν (μόνιμα) στην ελβετική επικράτεια, ο Καποδίστριας υπέγραψε μεν, αλλά έσπευσε στον Τσάρο και του ζήτησε ν’ αποκηρύξει τη διακοίνωση όπως κι έγινε. Άλλωστε, η Αυστρία δύσκολα θα μπορούσε να επικαλεστεί έγγραφο που είχε υπογράψει μυστικός πράκτορας. Όταν οι Αυστριακοί εισέβαλαν στην Ελβετία, φάνηκαν ως υποκινητές πραξικοπήματος κι ο Μέττερνιχ έχασε κάθε έρεισμά του στη χώρα. Ο Τσάρος τότε έσπευσε να στείλει επίσημα πια τον Καποδίστρια στην Ελβετία.
Αν και γνώριζε τη χώρα αυτή από τα βιβλία και δεν μιλούσε γερμανικά, ο Καποδίστριας επισκέπτεται όλα τα καντόνια, όλους τους παράγοντες, συντάσσει σχέδια προτάσεων και συνταγμάτων και προσπαθεί συζητώντας εξαντλητικά να συμβιβάσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα. Τελικά, η Ελβετία αποκτά ομοσπονδιακό Σύνταγμα, αλλά και τοπικά Συντάγματα ανά καντόνι, όλα τα καντόνια έχουν ίσα δικαιώματα, ενώ η χώρα αναγνωρίζεται από τους Συμμάχους ως ανεξάρτητη και ουδέτερη. Η επιτυχία οφείλεται στο ότι ο Καποδίστριας κατανόησε την πολυπλοκότητα της ελβετικής πραγματικότητας και με επιμονή και διάλογο έπεισε τους Ελβετούς ότι η λύση που πρότεινε είναι προς το συμφέρον τους. Οι Ελβετοί τίμησαν ιδιαίτερα τον Καποδίστρια ανακηρρύσσοντάς τον επίτιμο δημότη Γενεύης και του καντονίου του Vaud. Η Γενεύη μάλιστα έδωσε το όνομά του σε μία απ’ τις ομορφότερες όχθες της. Σήμερα ο Καποδίστριας θεωρείται εθνικός ευεργέτης στην Ελβετία.
Το 1815, με την είσοδο των συμμαχικών στρατευμάτων στο Παρίσι μετά τη μάχη του Βατερλώ, ο Καποδίστριας ανέλαβε μαζί με τον Νέσελροντ την εκπροσώπηση της Ρωσίας στα συνέδρια των Παρισίων και της Βιέννης. Στα συνέδρια αυτά γεννήθηκε η «Ιερά Συμμαχία», μια συμμαχία της Αυστρίας, της Ρωσίας και της Πρωσσίας, στην οποία προσχώρησαν η Αγγλία και κατόπιν η Γαλλία. Σκοπός της ήταν η επαναχάραξη του ευρωπαϊκού χάρτη από τους νικητές των ναπολεόντιων πολέμων και η αποκατάσταση των παλαιών απολυταρχικών καθεστώτων (αρχή της νομιμότητας). Κοινό μέλημα όλων ήταν η δίωξη των φιλελεύθερων ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και η κατάπνιξη κάθε επαναστατικού κινήματος, οπουδήποτε εκδηλωνόταν. Ψυχή της Ιεράς Συμμαχίας ήταν ο αυστριακός καγγελάριος Μέττερνιχ.
Εκεί, επιδεικνύοντας ρεαλισμό, ο Καποδιστριας πέτυχε να τεθούν τα Επτάνησα υπό αγγλική κυριαρχία. Γιατί, όμως, έκανε κάτι τέτοιο; Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, τα Επτάνησα ήταν υπό αγγλική κατοχή, τα εποφθαλμιούσε όμως και η Αυστρία. Ο Καποδίστριας θεωρούσε ότι το φιλελεύθερο αγγλικό πολίτευμα και η αγγλική πολιτική των ανοιχτών αγορών θα ωφελούσε το εμπόριο των Επτανήσων και μακροπρόθεσμα θα κέρδιζαν ευκολότερα την ελευθερία τους∙ οι εξελίξεις τελικώς τον δικαίωσαν.
Εκεί, όμως, που φάνηκε η διπλωματική ιδιοφυία του Καποδίστρια ήταν στην πολιτική των συμμάχων έναντι της ηττημένης Γαλλίας. Αντιλαμβανόμενος αμέσως τις πιθανές συνέπειες που θα είχε ο κατακερματισμός κι η εξασθένιση της Γαλλίας για την ευρωπαϊκή ισορροπία, τάχθηκε υπέρ της μείωσης των κατοχικών στρατευμάτων – άρα και των συναφών δαπανών – καθώς και των πολεμικών αποζημιώσεων που η Γαλλία ώφειλε στους συμμάχους. Οι νικητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που ακολούθησαν αντίθετη λογική, έθεσαν τα θεμέλια για το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο βασιλιάς της Γαλλίας, Λουδοβίκος ΙΗ΄ του προσέφερε αμοιβή για τη στάση του, ο Καποδίστριας όμως αρνήθηκε∙ ζήτησε αντ’ αυτής να του προσφέρουν τα διπλά βιβλία της Βιβλιοθηκης των Παρισίων για να συστήσει βιβλιοθήκη στην Ελλάδα. Η παράκληση αυτή δεν εκπληρώθηκε ποτέ.
Οι ηγεμόνες της Ιεράς Συμμαχίας συμφώνησαν να συναντιούνται συχνά για ν’ αντιμετωπίζουν από κοινού τα παραπάνω ζητήματα. Σε διαδοχικά συνέδρια στο Karlbad (1819), στο Troppau (1820) και το Laybach (1821) προσπάθησαν ν’ αντιμετωπίσουν τις εξεγέρσεις στην Ισπανία, τη Νάπολη και το Πεδεμόντιο της Ιταλίας. Στο Laybach τους βρήκε η είδηση της κήρυξης της Ελληνικής Επανάστασης από έναν αξιωματικό του Τσάρου, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Έχουν ως σήμερα ειπωθεί πολλά για τη στάση του Καποδίστρια απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Ο Κερκυραίος πολιτικός θεωρούσε πρόωρη την κήρυξη επανάστασης στην Ελλάδα. Προσπάθησε ν’ αποθαρρύνει κάτι τέτοιο, ενώ αρνήθηκε την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, όταν του προτάθηκε, θεωρώντας ότι θα μπορούσε να προσφέρει από την πολιτική του θέση περισσότερα στο σκοπό της απελευθέρωσης. Βεβαίως, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει. Η στάση αυτή του Καποδίστρια εξηγείται από την ενδελεχή γνώση της διεθνούς πολιτικής την εποχή εκείνη. Και ιδού τι εννοούμε.
Όπως είναι ευνόητο, πέρα απ’ τα κοινά τους συμφέροντα για τήρηση του status quo, κάθε Δύναμη είχε τις δικές της επιδιώξεις, ανταγωνιζόμενη τις υπόλοιπες. Η Αυστρία υπό τον Μέττερνιχ, ήταν αδιάλλακτη και αντιδραστική σε κάθε εξέγερση, καθώς κατείχε την Ουγγαρία, σλαβικά και ιταλικά εδάφη και δεν ήθελε ν’ ακολουθήσουν οι πληθυσμοί της αυτοκρατορίας της κακά παραδείγματα. Η Αγγλία, απ’ τη μεριά της, ενδιαφερόταν κυρίως για την πρωτοκαθεδρία στις θάλασσες και το εμπόριο, συνεπώς τη συνέφερε το φιλικό σ’ αυτήν καθεστώς των Οθωμανών στην ανατολική Μεσόγειο∙ μια Ελλάδα εξελισσόμενη σε περιφερειακή ναυτική δύναμη, θα υπονόμευε τα αγγλικά συμφέροντα στην περιοχή. Ο πιο σημαντικός παράγοντας φιλοτουρκισμού, όμως, (τον οποίο μοιράζονταν Αγγλία, Γαλλία και Αυστρία), ήταν ο φόβος καθόδου των Ρώσων στη Μεσόγειο, φόβος που αποσοβείτο όσο μια ισχυρή Οθωμανική Αυτοκρατορία κρατούσε τον έλεγχο των Δαρδανελλίων.
Απ’ την άλλη μεριά, διαχρονικός σκοπός της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής ήταν η εξασθένιση των Οθωμανών, ώστε να επεκταθεί η Ρωσία στη Μεσόγειο είτε με άμεση προσαρτηση εδαφών είτε με δημιουργία κρατών – δορυφόρων στα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που θα την παρενοχλούσαν μόνιμα, μειώνοντας την ισχύ της. Σε καμμία περίπτωση, όμως, δεν επιδιωκόταν η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξέλιξη που θα συνεπαγόταν την προώθηση των αγγλογάλλων στα νότια της Ρωσίας.
Είναι λοιπόν κατανοητή η αρνητική αντίδραση όλων στο άγγελμα της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Καποδίστριας, ως βοηθός Υπουργός Εξωτερικών του Τσάρου, φρόντισε απ’ την αρχή να τονίσει ότι η Επανάσταση είχε χαρακτήρα εθνικό και όχι κοινωνικοανατρεπτικό. Στην προσπάθειά του αυτή ήλθε σε ευθεια, άγρια ρήξη με τον Μέττερνιχ, που υποστήριζε ότι δεν υπήρχε πλέον ελληνικό έθνος, αλλά υπόδουλοι των Οθωμανών, που εξεγέρθηκαν ταξικά.
Ο Τσάρος Αλέξανδρος Α΄ για να διασκεδάσει τις υπόνοιες ότι στηρίζει την Ελληνική Επανάσταση, διέγραψε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη από τις τάξεις του ρωσικού στρατού, διέταξε τη στρατιά του Προύθου να τηρήσει αυστηρή ουδετερότητα και υποχρέωσε τον Καποδίστρια να γράψει ένα προσωπικό γράμμα στον Υψηλάντη, με το οποίο αποδοκίμαζε το κίνημά του. Επηρεασμένος, όμως, από τον Καποδίστρια, αρνήθηκε ότι η Επανάσταση ήταν κοινωνική και υπεραμύνθηκε των δικαιωμάτων των χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο Καποδίστριας πέτυχε επίσης στο τελικό κείμενο της ρωσικής αντιπροσωπείας να τεθεί ο όρος της ουδετερότητας έναντι Ελλήνων και Τούρκων. Έτσι, ενώ οι ηγεμόνες της Ιεράς Συμμαχίας κατέπνιξαν δια του αυστριακού στρατού τις εξεγέρσεις στη Νάπολη και το Πεδεμόντιο, περιορίσθηκαν να καταδικάσουν ρηματικά την ελληνική Επανάσταση χωρίς να επέμβουν στρατιωτικά υπέρ του Σουλτάνου.
Μετά απ’ αυτήν την επιτυχία, ο Καποδίστριας προσπάθησε να προωθήσει τα ελληνικά συμφέροντα μέσω ενός ρωσοτουρκικού πολέμου. Οι αφορμές δεν άργησαν να δοθούν. Σε αντίποινα για την κήρυξη της Επανάστασης, ο Σουλτάνος απαγχόνισε τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε΄ και διέταξε τη σφαγή της Χίου και άλλες αγριότητες. Τα γεγονότα αυτά ευαισθητοποίησαν τον Τσάρο και τη ρωσική κοινή γνώμη κι έθρεψαν τον ευρωπαϊκό φιλελληνισμό. Με τη σύμφωνη γνώμη του Τσάρου, ο Καποδίστριας έστειλε τελεσιγραφική διακοίνωση στο Σουλτάνο, θέτοντας προθεσμία για εξηγήσεις. Όταν η προθεσμία αυτή παρήλθε, απέσυρε το ρώσο πρεσβευτή στην Πόλη. Υπό την απειλή ρωσοτουρκικού πολέμου, ο Σουλτάνος υποχρεώθηκε να κρατά τον όγκο του στρατού του στην Πόλη, γεγονός που επέδρασε θετικά για ν’ ανδρωθεί η Επανάσταση.
Η απειλή ενός ρωσοτουρκικού πολέμου κινητοποίησε τον Μέττερνιχ να επηρεάσει τον Τσάρο κατά του Καποδίστρια. Ο παραγκωνισμός του στην αυλή από τον Νέσελροντ και η συνεχής διαφωνία του με τον Τσάρο τον ανάγκασαν να του ζητήσει ιδιαίτερη ακρόαση και τελικά να απομακρυνθεί στην Ελβετία το 1822.
Εκεί συναναστρεφόταν με τον γνωστό τραπεζίτη Εϋνάρδο ενισχύοντας τον φιλελληνισμό, ενώ παράλληλα είχε πολιτικές επαφές με προσωπικότητες, όπως τον Στράτφορντ Κάνινγκ, πρεσβευτή στην Πόλη και ξάδελφο του Άγγλου πρωθυπουργού Γεώργιου Κάνινγκ. Ταυτόχρονα, έστελνε χρήματα, οπλισμό και τόνους παξιμάδι στην Ελλάδα κι έβαλε υποθήκη τα κτήματά του στην Κέρκυρα σε Έλληνα εφοπλιστή προκειμένου να προμηθεύσει δυο καράβια τρόφιμα τους επαναστάτες.
Εξετάζοντας ως εδώ τη ζωή και τα έργα του μετέπειτα πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας κατανοεί κανείς γιατί ο Κολοκοτρώνης είπε «δεν έχουμε άλλον εξόν απ’ αυτόν». Ο Κερκυραίος συγκέντρωνε όλα τα απαραίτητα εφόδια για να ηγηθεί ενός ταλαιπωρημένου λαού, που κυνηγούσε τη μοίρα του στο διεθνές στερέωμα. Εκτός από γνώσεις και πείρα στα διεθνή πράγματα (βασικό για ένα μικρό κράτος), είχε παράλληλα αγάπη για την πατρίδα του και σχεδίαζε τις κινήσεις του με θαυμαστό ρεαλισμό. Μες απ’ το πρίσμα της χρονικής απόστασης από την εποχή του, ο Καποδίστριας αποτελεί μοντέλο ηγέτη. Αυτό φάνηκε περισσότερο όταν ανέλαβε να κυβερνήσει την Ελλάδα. Αυτό, όμως, είναι το θέμα του επόμενου κειμένου.
Για τον Καποδίστρια και την εποχή του ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Σκουλάτος/Δημακόπουλος/Κονδής – Ιστορία νεότερη και σύγχρονη (ΟΕΔΒ)
Σπ. Μαρκεζίνης – Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος τ. 1 (Πάπυρος)
Γέωρ. Ρούσσος – Νεώτερη ιστορία του ελληνικού έθνους (τόμοι 1-2)
S. Bernstein/Milza – Ιστορία της Ευρώπης 1815-1914 (Αλεξάνδρεια)
Δ. Κόκκινος – Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης (τόμοι 12)
Lorenzo Amberg – Η Ελβετία χωρίς τον Καποδίστρια δεν θα ήταν αυτό που είναι (Το Βήμα, 11.10.2014)
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment