Τυχοδιώκτες, εξερευνητές και σοφοί: οι πρώτοι Έλληνες γεωγράφοι

Η γεωγραφία είναι η επιστήμη των ονειροπόλων. Είναι αυτή που δίνει τις πιο γλυκές υποσχέσεις στις παιδικές ψυχές, γι’ αυτό οι μαθητές συνήθως τη λατρεύουν. Τι χαρίζει στους ανθρώπους η γεωγραφία; Κατά πρώτον, αυτοπεποίθηση που αποκτά κανείς γνωρίζοντας τον τόπο του και περηφάνεια για τις ομορφιές του. Έπειτα, γνώση για να προοδεύσει και να προστατευθεί από υπαρκτούς και εν δυνάμει εχθρούς. Το σημαντικότερο όμως: ιστορίες για τόπους και λαούς μακρινούς και άγνωστους. Αυτοί είναι οι λόγοι που έκαναν και τους αρχαίους Έλληνες να την υπηρετήσουν• παρακάτω θα βαδίσουμε πλάι τους στα πρώτα τους βήματα.

Η γεωγραφία, όπως όλες οι επιστήμες, ξεκινά από τη μυθολογία. Για να εξηγήσουν τον κόσμο, οι Έλληνες έπλεξαν μύθους περιπλανήσεων. Οι 12 άθλοι του Ηρακλή, οι άθλοι του Θησέα, η Αργοναυτική Εκστρατεία, οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα δεν είναι τίποτε άλλο από χαρτογραφήσεις του τότε γνωστού κόσμου. Οι μύθοι αυτοί αντικατοπτρίζουν τα μυκηναϊκά και γεωμετρικά ταξίδια: ο Ηρακλής έφτασε στν Αφρική ζητώντας τη βοήθεια του Άτλαντα για ν’ αποκτήσει τα μήλα των Εσπερίδων. Ο κήπος των Εσπερίδων βρισκόταν μάλλον στη Λιβύη, ενώ ο Άτλαντας που σήκωνε στον ώμο του το σύμπαν βρίσκεται ακόμη στο Μαρόκο (είναι η τοπική οροσειρά). Έφτασε στη γη του Πόντου πολεμώντας μαζί με το Θησέα τις Αμαζόνες στα Θεμίσκυρα, ενώ πήγε και στον Κάτω Κόσμο να φέρει τον Κέρβερο. Το σημείο που κατέβηκε ο ημίθεος στον Άδη βρίθει υπόγειων σπηλιών, όπου αφθονεί το φθειάφι, ένα στοιχείο που μυρίζει σαν την κόλαση. Η αποικία που έχτισαν οι Μεγαρείς εκεί κοντά λέγεται Ηράκλεια, ενώ ως σήμερα οι Τούρκοι την ονομάζουν Eregli.

Οι Αργοναύτες αποτέλεσαν αρχέτυπο εξερευνητών, διασχίζοντας το Αιγαίο, την Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο, σε αναζήτηση του χρυοσόμαλλου δέρατος. Το θαυμαστό τους ταξίδι είναι υπόμνηση ότι οι Μυκηναίοι έφτασαν στην Κολχίδα για το χρυσό, χαρτογραφώντας όλους τους κινδύνους της διαδρομής μέσα από θαυμαστές περιπέτειες για Συμπληγάδες Πέτρες, για τα ταραγμένα νερά της Μαύρης Θάλασσας με τα επικίνδυνα ρεύματα και τους συχνά αφιλόξενους ντόπιους λαούς.

Αργότερα, ο Όμηρος θα περιγράψει τις μυκηναϊκές περιπλανήσεις στη Μεσόγειο, ρίχνοντας τον Οδυσσέα σε μύριες περιπέτειες. Αν και δεν είναι εξακριβωμένη η πορεία του Οδυσσέα γεωγραφικά, σίγουρα ταξίδεψε στο Αιγαίο, πέρασε στη Δυτική Μεσόγειο, αποπλέοντας στην Τυνησία (Λωτοφάγοι), στη Σικελία (Κύκλωπες και Λαιστρυγόνες), ανέβηκε βορειότερα περνώντας τις Αιολίδες νήσους ως την Νεάπολη (Σειρήνες) και ίσως τη Σαρδηνία (Κίρκη), κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο (Νότια Γαλλία; Γιβραλτάρ; Μαύρη Θάλασσα;), πέρασε το Στενό της Μεσσήνης (Σκύλλα και Χάρυβδη) κι έπειτα ναυαγώντας στη Βόρεια Αφρική (Καλυψώ) επέστρεψε στο Ιόνιο (Φαίακες) και τελικά στην Ιθάκη.

Πολύ αργότερα, στην Ιωνία του 6ο αιώνα π.Χ., δύο προσωπικότητες της Μιλήτου χαράσσουν νέους ορίζοντες στη γεωγραφία. Ο πρώτος ήταν ο Αναξίμανδρος. Μαθητής του Θαλή κι εξαιρετικός φυσικός φιλόσοφος ο ίδιος, ταξιδεύει πολύ σε Αίγυπτο, Μεσοποταμία, αλλά και στη Μαύρη Θάλασσα, όπου λέγεται ότι συμμετείχε στην ίδρυση της Απολλωνίας Ποντικής. Αν κι ενδιαφερόταν περισσότερο για την κοσμολογική ερμηνεία της γης, έφτιαξε τον πρώτο γνωστό χάρτη στην ιστορία. Πίστευε ότι η γη έχει κυλινδρική μορφή, με πλάτος τριπλάσιο από το μήκος και οι άνθρωποι κατοικούν στην επάνω επιφάνειά της.

Ο άλλος ήταν ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, μαθητής του Αναξίμανδρου. Αντίθετα απ’ το δάσκαλό του, δεν ενδιαφερόταν να περιγράψει κοσμολογικά τη γη, αλλά την επιφάνειά της. Πολυταξιδεμένος κι αυτός, έφτιαξε δικό του χάρτη, διευρύνοντας τα πορίσματα του Αναξίμανδρου. Θεωρούσε ότι η γη είναι επίπεδη με μορφή δίσκου. Η οικουμένη χωρίζεται από δύο μεγάλες θάλασσες, τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, και από δύο μεγάλα ποτάμια, το Νείλο και το ∆ούναβη. Σύμφωνα με τη θεωρία του, η Γη αποτελείται από τρεις ηπείρους, την Ευρώπη, την Ασία και τη Λιβύη (Αφρική), οι οποίες περιβάλλονται από μια ενιαία θάλασσα, τον Ωκεανό. Παρά τις ανακρίβειές του, η θεωρία αυτή ήταν η κρατούσα ως τον ύστερο Μεσαίωνα (ορισμένοι πιστεύουν ακόμη ότι η γη είναι επίπεδη). Ο Εκαταίος συνόδευσε τις γεωγραφικές περιγραφές με εθνογραφικό υλικό για τους λαούς που συνάντησε στα ταξίδια του, διανθίζοντας το κείμενό του με περίεργες ιστορίες. Ενίοτε οι ιστορίες αυτές ήταν τόσο εξωφρενικές, που προκάλεσαν τη χλεύη του Ηροδότου• αυτό, όμως, δεν εμπόδισε τον Ηρόδοτο να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες του Εκαταίου. Ελάχιστα αποσπάσματα από το έργο του διασώθηκαν από το Στέφανο Βυζάντιο σε περγαμηνή της βυζαντινής περιόδου. Χάρη σ’ αυτά, αρχαιολόγοι και φιλόλογοι ανακατασκεύασαν το χάρτη του.

Ο 6ος αι. π.Χ. είναι επίσης αιώνας των εξερευνητών. Ένας Μασσαλιώτης ναυτικός, ο Ευθυμένης πέρασε τις Ηράκλειες Στήλες και περιέπλευσε τις δυτικές ακτές της Αφρικής ως τον ποταμό Σενεγάλη. Έγραψε έναν Περίπλου, περιγράφοντας το ταξίδι του, από τον οποίο όμως σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα. Θα πρέπει να περιμένουμε σχεδόν μία χιλιετία, ώσπου τον 4ο αι. μ.Χ. ο λατίνος ποιητής Αβιηνός να περιγράψει το ταξίδι του Ευθυμένη στο ποίημά του Ora Maritima, δίνοντας σημαντικές πληροφορίες για τις ακτές της Αφρικής.

Με την έλευση των Περσών, η εξερεύνηση αποκτά κρατική επιχορήγηση. Μεταξυ 520-510 π.Χ. ο Σκύλαξ από την Καρύανδα της Καρίας ανέλαβε με εντολή του Πέρση βασιλιά Δαρείου να πλεύσει στον Ινδό από τον άνω ρου ως τις εκβολές του. Ο Σκύλαξ κατάφερε να φτάσει στις εκβολές στον Ινδικό Ωκεανό, περιέπλευσε τη χερσόνησο της Αραβίας και έφτασε ως το βορειοανατολικό άκρο της Ερυθράς Θάλασσας. Φτάνοντας στα Σούσα, παρέδωσε τον δικό του Περίπλου στο Δαρείο, ο οποίος κατάφερε έτσι να επεκτείνει τους εμπορικούς δεσμούς του και τη στρατιωτική επικυριαρχία του σε ακόμη περισσότερους λαούς.

Θα πρέπει, όμως, να έλθει ο 5ος αι. π.Χ. για να λάμψει το αστέρι του Ηροδότου, ώστε η ιστορία (και η εθνογραφία) να πάρουν καθαρά επιστημονική μορφή. Γεννημένος στην υπό περσική κυριαρχία Αλικαρνασσό, ο Ηρόδοτος θα ταξιδέψει πάρα πολύ στη ζωή του σ’ όλα τα πνευματικά κέντρα του γνωστού κόσμου. Έχοντας περάσει πολλά χρόνια στην Αθήνα, συμμετέχει, ώριμος πια, στον αποικισμό των Θουρίων το 444π.Χ., όπου και μένει γράφοντας την Ιστορία του. Το έργο του δεν είναι απλά ιστορία, αλλά ένα χρυσωρυχείο πληροφοριών γεωγραφίας, εθνογραφίας και κοινωνιολογίας. Χωρίς προκαταλήψεις απέναντι σε καθε ξένο (όπως άλλωστε και ο Εκαταίος πριν απ’ αυτόν), ο Ηρόδοτος παραθέτει ήθη, έθιμα και παραδόσεις για κάθε λαό και τόπο του τότε γνωστού κόσμου. Θέτει επιστημονικά όρια για το τι αποτελεί ιστορική αλήθεια, αρνούμενος να δεχθεί μυθολογικές αρλούμπες του Εκαταίου και άλλων (αν και πότε πότε αποδεικνύεται κάπως εύπιστος).

Το έργο του κατακρίθηκε από τους μεταγενέστερους για υπερβολές και φαντασιοπληξίες ή μεροληψία, αλλά η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα ολοένα και περισσότερο επιβεβαιώνει τον αρχαίο ιστορικό. Παράδειγμα που άπτεται κάπως της γεωγραφίας: τα μυρμήγκια που εξορύσουν χρυσάφι. Ο πατέρας της ιστορίας διηγείτο ότι στα βουνά του σημερινού Πακιστάν υπάρχουν «γιγάντια μυρμήγκια με γούνα, μεγέθους λίγο μικρότερου από σκύλου», που εξορύσσουν χρυσάφι. Ο ισχυρισμός αυτός ακουγόταν γελοίος, ώσπου το 1996 ο γάλλος εθνολόγος Μichel Ρeissel, δημοσίευσε σε έρευνα ότι η φυλή Μινάρο του υψιπέδου Ντανσάρ συνεχίζει ακόμη και σήμερα να αντλεί χρυσό με τον ίδιο τρόπο. Τα μυστηριώδη αυτά μυρμήγκια είναι οι μαρμότες, είδος που στην αρχαία ελληνική ονομάζεται αρκτόμυς και στα ουραλικά-αλταϊκά η αντίστοιχη λέξη μοιάζει με τη σανσκριτικη λέξη για το μυρμήγκι (στα περσικά η μαρμότα είναι «το μυρμήγκι του βουνού»). Με άλλα λόγια, ο Ηρόδοτος ήταν ένας παρατηρητικός, οξύνους άνθρωπος που έκανε ένα μεταφραστικό λάθος. Υπάρχουν κι άλλα τέτοια παραδείγματα, αλλά ο πατέρας της Ιστορίας αξίζει ένα ξεχωριστό κείμενο στο μέλλον.

Χάρη στη πολυσυλλεκτικότητα του έργου του Ηροδότου, αντλούμε πολλές και σημαντικές πληροφορίες για τον αρχαίο κόσμο και τις γεωγραφικές του γνώσεις. Καθώς ο Ηρόδοτος έτρεφε σεβασμό για όλα τα έθνη (και τα εχθρικά στους Έλληνες), δεν παρέλειψε να κάνει ειδική μνεία στα ταξίδια των Φοινίκων πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες σε μια προσπάθεια να κάνουν το γύρο της Αφρικής, αλλά και για τα ταξίδια τους στο Βορρά, προς άγραν κασσίτερου (μέταλλο που τους χρειαζόταν για να παράγουν μπρούτζο). Οι Φοίνικες, δραστήριοι θαλασσοπόροι για αιώνες, είχαν μονοπωλήσει τις οδούς από τις Ηράκλειες Στήλες ως τις Κασσιτερίδες Νήσους, δημιουργώντας μια προσοδοφόρα εμπορική αλυσίδα. Οι Κασσιτερίδες Νήσοι του Ηρόδοτου είναι τα Βρετανικά Νησιά, όπου οι Έλληνες ως την εποχή του Ηρόδότου δεν είχαν πατήσει το πόδι τους.

Τα μεγάλα υπερπόντια ταξίδια από το τέλος του Μεσαίωνα κι έπειτα και η μεγάλη τεχνολογική ανάπτυξη των τελευταίων 150 ετών επέτρεψαν στην ανθρωπότητα να διορθώσει τα λάθη και τις ελλείψεις των αρχαίων γεωγράφων και να χαρτογραφήσει ορθά ολόκληρη την υφήλιο. Αν τα πορίσματα ανθρώπων όπως ο Αναξίμανδρος κι ο Εκαταίος φαίνονται παιδαριώδη σήμερα, θα έπρεπε κανείς να λάβει υπ’ όψιν τα μέσα που διέθεταν αυτοί οι άνθρωποι στην εποχή τους. Δεν είναι υπερβολικό να πει κανείς πως οι μεταγενέστεροι επιστήμονες πέτυχαν πολλά, γιατί κάθονταν πάνω σε ώμους γιγάντων, όπως οι αρχαίοι Έλληνες γεωγράφοι. Μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι Έλληνες απέκτησαν τα μέσα για να μεγαλουργήσουν, μεταξύ άλλων επιστημών, και στη γεωγραφία. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.

Για την αρχαία ελληνική γεωγραφία ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Albrecht Dihle – Οι Έλληνες και οι ξένοι (Οδυσσέας)
- John Bury – Αρχαίοι έλληνες ιστορικοί (Παπαδήμας)
- Μωρίς Κρουαζέ – Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός (Γκοβόστης)
- Βενιαμίν Φάρινγκτον – Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα (Κάλβος)
- Lionel Casson – Το ταξίδι στον αρχαίο κόσμο (ΜΙΕΤ)
H εικόνα: Αναπαράσταση του χάρτη του Εκαταίου του Μιλήσιου.

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.