Μάθε παιδί μου γράμματα: η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα

Υπάρχει μια αγωνία που διατρέχει όλα τα μήκη και πλάτη της γης και χτυπά τους γονείς, ιδίως στις αρχές Σεπτεμβρίου, αλλά και γενικά μέχρι να δουν τα παιδιά τους να μεγαλώσουν: είναι η αγωνία να τα δουν να μορφώνονται. Το συναίσθημα είναι ανίκητο, γιατί είναι αρχέγονο: ανέκαθεν οι ενήλικοι αγωνιούσαν να μεταδώσουν τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους στους ανήλικους ώστε οι τελευταίοι να μπορούν ν’ ανταπεξέλθουν στις αντιξοότητες της ζωής. Αν και τα οργανωμένα κράτη σήμερα – με καθιερωμένο πρόγραμμα μαθημάτων και τη συστηματοποίηση της εκπαίδευσης – έχουν κάνει τη ζωή ευκολότερη για μόρφωση, πολλά πράγματα στη ζωή των μαθητών παραμένουν ίδια και απαράλλακτα• μια περιήγηση στον αρχαίο ελληνικό κόσμο θα σας πείσει.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σίγουροι ότι για να είναι κάποιος ξεχωριστός έπρεπε να έχει λάβει επιμελημένη μόρφωση. Γι’ αυτό, στην ελληνική μυθολογία όλοι οι ήρωές είχαν ξακουστούς δασκάλους. Ο Ηρακλής διδάχθηκε τη χρήση του άρματος από τον πατέρα του, Αμφιτρύωνα, πάλη από τον Αυτόλυκο, τον παππού του Οδυσσεα, τοξοβολία από τον Εύρυτο και οπλομαχία από τον Κάστορα. Ο πατέρας του τον έστειλε να μάθει μουσική δίπλα στο Λίνο, ξακουστό μουσικό, για τον οποίο λέγεται ότι ήταν ποιητής και γνώριζε τις μυστικές τέχνες. Ο ημίθεος μαθητής του, όμως, δεν τις έπαιρνε τις νότες, με αποτέλεσμα ο Λίνος να του κάνει συνεχώς παρατηρήσεις. Ο ήρωας θύμωσε και σκότωσε το Λίνο χτυπώντας τον στο κεφάλι.

Ο πιο γνωστός από τους μυθικούς δασκάλους ήταν ο Κένταυρος Χείρων. Αντίθετα από τους άλλους κένταυρους, ο Χείρων δεν καταγόταν από τους Λαπίθες, αλλά από τον Κρόνο και τη νύμφη Φιλύρα. Κατοικούσε σε μια σπηλιά στο Πήλιο (την οποία ένας σύγχρονος ερευνητής δήλωσε ότι ανακάλυψε). Στο Πήλιο του πήγαιναν οι επιφανείς γονείς τους γιους, αφήνοντάς τους στην επίβλεψή του. Ανάμεσά τους ήταν ο Ιάσονας, ο Αχιλλέας και ο Ηρακλής. Ο Χείρωνας ανάμεσα στ’ άλλα, δίδασκε αστρονομία, πρακτική ιατρική και την τέχνη του πολέμου. Στην Ιλιάδα βλέπουμε τον Αχιλλέα να χρησιμοποιεί τις γνώσεις ιατρικής όταν καλείται να δέσει τις πληγές του Πατρόκλου. Ο Χείρωνας ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση του νεαρού Ιάσονα, μέχρι να ενηλικιωθεί και να διεκδικήσει το θρόνο της Ιωλκού από το σφετεριστή Πελία. Πολύ μετά το τέλος της εκπαίδευσης του Ηρακλή, όταν ο ημίθεος ενεπλάκη σε διαμάχη με τους Κενταύρους, ο Χείρων μπήκε στη μέση για να τους χωρίσει• δέχθηκε όμως κατά λάθος ένα βέλος από τον Ηρακλή, εμποτισμένο στο δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας και υπέφερε από φρικτούς πόνους, χωρίς να μπορεί να πεθάνει, καθότι αθάνατος. Παρακάλεσε τότε το Δία να τον απαλλάξει κι αυτός τον μετέτρεψε σε άστρο.

Η εκπαίδευση των παιδιών στην πρώιμη ελληνική αρχαιότητα (πριν από την καθιέρωση του αλφαβήτου) είναι ένα ζήτημα θολό, αφού τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι φτωχά. Καθώς ο πόλεμος τότε ήταν καθημερινότητα, είναι σίγουρο ότι η εκπαίδευση τότε είχε άμεση σχέση με την πολεμική τέχνη και τη στρατηγική. Ένας βασικός τρόπος μετάδοσης γνώσης ήταν η επική ποίηση. Ο Όμηρος, που έζησε πιθανότατα τον 8ο αιώνα π.Χ., συγχώνευσε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια μυθολογικές παραδόσεις αιώνων. Οι προφορικές αυτές παραδόσεις μεταφέρονταν από γενιά σε γενιά με τη μορφή της ποίησης• καθώς η κυματιστή ροή του ποιητικού ρυθμού ενεργοποιεί ευκολότερα το μηχανισμό της μνήμης (γεγονός που γνώριζαν στην αρχαιότητα), τα παιδιά εμπέδωναν καλύτερα μέσω της ποίησης. Τα ομηρικά και άλλα έπη πέρασαν προφορικά από γενιά σε γενιά χάρη στους αοιδούς, που θεωρούνταν μεγάλοι δάσκαλοι και πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα.

Πώς, όμως, είναι δυνατόν να μάθει κανείς απέξω τόσο μακροσκελή ποιήματα; Στο παρελθόν αμφισβητήθηκε η ενότητα των επών του Ομήρου, αφού δεν πίστευαν ότι μπορεί κανείς ν’ απαγγέλλει από μνήμης ποιήματα 15.000 στίχων. Οι έρευνες, όμως, του Millman Parry στη Γιουγκοσλαβία, όπου συνάντησε τον 20ο αιώνα βάρδους που απήγγειλαν μακροσκελή ποιήματα χιλιάδων στίχων δείχνει ότι υπήρχαν τέτοια έπη και διδάσκονταν πριν το αλφάβητο. Οι μυθολογικοί κύκλοι γύρω από τον Ηρακλή, τους Αργοναύτες και τον Τρωϊκό Πόλεμο ήταν ήδη γνωστοί: απόδειξη τρανή το πήλινο ειδώλιο του Κένταυρου Χείρωνα που βρέθηκε σε τάφο στο Λευκαντί της Εύβοιας της πρωτογεωμετρικής εποχής (1050-900 π.Χ.). Το γόνατο του ειδωλίου έχει σημάδι για να δείχνει τον τραυματισμό του Χείρωνα από τον Ηρακλή.

Για την κλασική Αθήνα ξέρουμε πιο πολλά. Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά: δεν υπήρχε κρατική μέριμνα ούτε οργανωμένο πρόγραμμα μαθημάτων. Ένα αγόρι ξεκινούσε σχολείο γύρω στα 7. Υπήρχαν τριών ειδών δάσκαλοι. Ο πρώτος, ο γραμματιστής μάθαινε στο αγόρι ανάγνωση, γραφή, πρακτική αριθμητική και στοιχειώδη ποίηση (συνήθως τα ομηρικά έπη, λυρική ποίηση και τραγωδίες), την οποία ο μαθητής έπρεπε να απομνημονεύει. Η απομνημόνευση δεν ήταν άχρηστη: μετά την αποτυχία της Σικελικής εκστρατείας, ορισμένοι Αθηναίοι στρατιώτες γλύτωσαν την εργασία στα λατομεία, δουλεύοντας στα σπίτια των Συρακουσίων, επειδή μπορούσαν ν’ απαγγέλουν Ευριπίδη.

Ο δεύτερος δάσκαλος, ο κιθαριστής μάθαινε στο αγόρι μουσική. Η μουσική ήταν απαραίτητη στην αρχαία Ελλάδα• ο Σωκράτης, θέλοντας να ορίσει τη φιλοσοφία, είπε ότι είναι «μέγιστη μουσική». Μάθαινε αυλό και κιθάρα (επτάχορδη λύρα) παίζοντας χορικά τραγωδιών ή λυρικά τραγούδια.

Ο τρίτος δάσκαλος, ο παιδοτρίβης ήταν υπεύθυνος για τη γυμναστική. Κάθε αγόρι εξασκείτο σε τρία αθλήματα: στο πένταθλο (δρόμος, άλμα, πάλη, δίσκος, ακόντιο), στην πυγμαχία και το παγκράτιο (συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας). Η εξάσκηση γινόταν στο γυμνάσιο, ιδιωτικό ή δημόσιο κτίριο με χώρους για κάθε άθλημα, όπως το κωρυκείον (για την πυγμαχία), το κονιστέριον ή κονίστρα (για την πάλη), αλλά και άλλους χώρους, όπως το λουτρόν και το ελαιοθέσιον (για επάλειψη με λάδι).

Πώς ήταν μια τυπική μέρα στο σχολείο; Ο μαθητής ξεκινούσε με την αυγή από το σπίτι για το σχολείο συνοδευόμενο από τον παιδαγωγό, έναν οικιακό δούλο, που του κουβαλούσε τα σύνεργα κι ήταν υπεύθυνος για τη συμπεριφορά του μικρού. Στην τάξη δεν υπήρχαν θρανία, αλλά κάθε μαθητής καθόταν σε χαμηλό σκαμνί και έγραφε στην πλάκα πάνω στα πόδια του• από εκεί προέρχεται η έκφραση «έμαθα στο πόδι». Ο δάσκαλος καθόταν σε θρόνο, απ’ όπου επέβλεπε. Ο μαθητής έγραφε σε ξύλινη πλακα αλειμμένη με κερί με τη γραφίδα, όργανο με μια μυτερή πλευρά (για να χαράζει το κερί) και μια πλατιά (για να σβήνει τα λάθη). Οι πιο πλούσιοι μαθητές έγραφαν σε πάπυρο με την κάλαμο, την οποία βουτούσαν σε μελάνι. Οι πιο φτωχοί χάραζαν το μάθημα μ’ ένα σουβλί πάνω σε θραύσματα αγγείων, τα όστρακα, που έβρισκαν από τα αποθέματα των αγγειοπλαστών. Έπαιρνε 3 χρόνια σ’ ένα μέσο μαθητή να μάθει γραφή και ανάγνωση. Για υπολογισμούς αρχικά μετρούσε με τα δάχτυλα κι αργότερα με βότσαλα, τις ψήφους.

Το μάθημα τελείωνε το απόγευμα και ο παιδαγωγός συνόδευε πάλι το παιδί στο σπίτι. Με βάση ένα νόμο του Σόλωνα, εκτός από τους παιδαγωγούς, κανείς άλλος ενήλικος δεν έπρεπε να εισέλθει στο σχολείο και το γυμνάσιο. Οι παραβάτες αντιμετώπιζαν έως και την ποινή του θανάτου.

Δεν υπήρχαν εβδομαδιαίες αργίες ούτε καλοκαιρινές διακοπές. Υπήρχαν όμως αρκετές θρησκευτικές εορτές, που θεωρούνταν αργίες, ειδικά το μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο). Σε μια απ’ αυτές, τα Απατούρια, μεγάλη γιορτή της ιωνικής φυλής, οι μαθητές απήγγειλαν ποιήματα και στους καλύτερους χορηγούσαν βραβεία.

Εκτός από γράμματα, το παιδί μάθαινε κανόνες καλής συμπεριφοράς: να βαδίζει ευπρεπώς, να κοιτά χαμηλά, να είναι σιωπηλός, να κάθεται σεμνά (π.χ. όχι σταυροπόδι!), να μη γελά τρανταχτά, να δίνει τη θέση του στους μεγαλύτερους, να μην ακουμπά το σαγόνι του στο χέρι του, να μην τρώει λαίμαργα. Ο παιδαγωγός, αν και δούλος, είχε δικαίωμα να ασκήσει βία στο παιδί, όπως και ο δάσκαλος. Αλλά η βία είχε όρια: ο κανόνας περιγράφεται γλαφυρά από τον Καζαντζάκη: «το κρέας δικό σου, τα κόκαλα δικά μου, δάσκαλε!».

Η τάση των μικρών μαθητών ν’ αποφύγουν το διάβασμα είναι διαχρονική. Απελπισμένοι γονείς και τότε ζητούσαν από τους δασκάλους βοήθεια. Σ’ έναν μίμο (μικρό σκωπτικό θεατρικό έργο) με τίτλο «Διδάσκαλος», ο Ηρώνδας παρουσιάζει μια απελπισμένη μάνα που δίνει στο δάσκαλο το ελεύθερο να λιανίσει μπροστά της τον ανεπίδεκτο γιο της:

Μακάρι να σε αξιώσουν οι αγαπημένες Μούσες, Λαμπρίσκε,
να δεις προκοπή και να χαρείς τη ζωή σου,
άργασε του τα πλευρά, ώσπου η ψυχή του η ελεεινή
μόλις που να κρατηθεί στα χείλια του.
Μου ρήμαξε το σπίτι μου της άμοιρης παίζοντας κορώνα-γράμματα
[...] αλλά πάει πλέον από το κακό στο χειρότερο.
Πού πέφτει βέβαια η πόρτα του δασκάλου [...]
δεν είναι σε θέση να σου πει χωρίς να σκεφθεί.

Κι ενώ τα αγόρια απολάμβαναν εκπαίδευση και...ξύλο, τα κορίτσια κλείνονταν στο γυναικωνίτη και μάθαιναν από τη μητέρα και τις δούλες να υφαίνουν, να ξαίνουν το μαλλί, να αλέθουν το σιτάρι κι όλα τα οικιακά εν γένει, ώστε να γίνουν καλές σύζυγοι και μητέρες. Υπήρχαν, όμως, κι εξαιρέσεις: στη Μυτιλήνη, η Σαπφώ είχε ιδρύσει οικοτροφείο των Μουσών για εύπορα κορίτσια. Εκεί, οι κοπέλες λάβαιναν τα πνευματικά και καλλιτεχνικά εφόδια, που υποτίθεται ότι θα της έκαναν τέλειες συζύγους. Αφοσιώνονταν στη μουσική, την ποίηση, το τραγούδι και το χορό, ενώ η δασκάλα, κάθε φορά που μια μαθήτρια παντρευόταν, θρηνούσε. Νοτιότερα στο Αιγαίο, στην Τήλο, ζούσε τον 4ο αι. π.Χ. η Ήριννα, που η μητέρα της ήθελε να μάθει να γνέθει το μαλλί για να γίνει «καλή σύζυγος». Αυτή, όμως, μορφώθηκε και πρόλαβε να γράψει την «Ηλακάτη» (δηλ. ρόκα), ένα ποίημα 300 στίχων, από το οποίο μας σώθηκαν ως σήμερα 53, να γίνει διάσημη ποιήτρια, μία από τις καλύτερες 9 Ελληνίδες, κι όλ’ αυτά πριν πεθάνει νεότατη στα 19 της.

Η μεγαλύτερη, όμως, εξαίρεση ήταν η Σπάρτη. Καθώς τα αγόρια ακολουθούσαν από τα 7 τους χρόνια την «αγωγή», μια επίπονη δια βίου εκπαίδευση στην τέχνη του πολέμου, οι Σπαρτιάτισες δεν κλείνονταν στο σπίτι για πλέξιμο, αλλά ασκούνταν κι αυτές σε αθλήματα (δρόμος, πάλη κλπ) και κυκλοφορούσαν με κοντά χιτώνια (σαν τις σημερινές μίνι φούστες) μπροστά σε αγόρια. Οι υπόλοιποι Έλληνες τις ονόμαζαν «φαινομηρίδες» (αυτές που φαίνονται οι μηροί τους).

Παρόλες τις διαφορές από τόπο σε τόπο, αλλά και με τη σημερινή εποχή, υπάρχει μια διαχρονική αλήθεια για την εκπαίδευση που πηγάζει από την αρχαία Ελλάδα. Το παιδί έχει ανάγκη το σχολείο για δύο λόγους: για ν’ αποκτήσει γνώσεις απαραίτητες για τη ζωή του και για να διαμορφώσει χαρακτήρα. Στο δεύτερο οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν σαφή προτεραιότητα, πιστεύοντας στη δύναμή του. Η δύναμη αυτή δεν κάνει τα παιδιά άλογα κούρσας, αλλά ευτυχισμένα.

Για την αρχαία ελληνική εκπαίδευση ΔΙΑΒΑΣΤΕ:
Gustav Glotz – Η ελληνική πόλις (ΜΙΕΤ)
A. Andrewes – Αρχαία ελληνική κοινωνία (ΜΙΕΤ)
Βασίλειος Μανδηλαράς – Οι μίμοι του Ηρώνδα (Καρδαμίτσα)
Kolobova/Ozereckaja – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
Robert Garland – H καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων (Βασδέκης)
Θεόδωρος Καρζής – Η παιδεία στην αρχαιότητα (Φιλιππότης)
Στην εικόνα: Ο Κένταυρος του Λευκαντίου (περίπου 900π.Χ.) Αρχαιολογικό Μουσείο Ερέτριας

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.