Οι αποφάσεις που κρίνουν τον ηγέτη: Η ζωή του Χαράλαμπου Κατσιμήτρου

Στο φίλο μου, ιστορικό και αθεράπευτο βάζελο Βαγγέλη Μαστορόπουλο

O Γάλλος συγγραφέας Ζακ Ντεβάλ έγραψε κάποτε ότι «Το μισό μιας νίκης είναι η επιλογή του πεδίου μάχης. Το άλλο μισό είναι η επιλογή της κατάλληλης στιγμής». Σήμερα, που οι γενιές που έζησαν τη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν φύγει από τη ζωή (εκτός εξαιρέσεων), είναι δύσκολο να κατανοήσουμε με ακρίβεια την ένταση που βίωσε η στρατιωτική ηγεσία. Ανεξάρτητα από την αυτοθυσία και την ανδρεία της πλειοψηφίας του στρατού, μεγάλο μέρος της στρατιωτικής επιτυχίας του 1940-1941 (ως την κατάρρευση του μετώπου μετά τη γερμανική εισβολή) οφείλεται στην ευφυία και την αποφασιστικότητα της ηγεσίας του. Ο ελληνικός στρατός είχε στις τάξεις του ανθρώπους που έδρασαν καίρια, παίρνοντας αποφάσεις (άλλοτε ορθές άλλοτε όχι) που σφράγισαν τη μοίρα μας. Τέτοιος άνθρωπος ήταν ο Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, του οποίου τη ζωή θα προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε παρακάτω.

Γεννημένος στο χωριό Κλειτσός Ευρυτανίας το 1886, ο Κατσιμήτρος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο στρατό, ξεκινώντας την σταδιοδρομία του το 1904 ως εθελοντής. Φοίτησε στη Σχολή Υπαξιωματικών, απ’ όπου εξήλθε το 1912 ανθυπασπιστής κι έκτοτε ανέβαινε τις βαθμίδες. Απέκτησε μεγάλη πείρα πολεμώντας στους Βαλκανικούς Πολέμους, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τόσο στην Ήπειρο όσο και στο μέτωπο της Μακεδονιας κι ύστερα στη Μικρά Ασία. Στη μάχη του Αφιόν Καραχισάρ το 1922 τραυματίσθηκε, ενώ μετά την Καταστροφή, φοίτησε στην Ελληνική Σχολή Πολέμου (ως αντισυνταγματάρχης) το 1924 κι έλαβε πτυχίο επιτελικού αξιωματικού.

Κι έτσι φτάνουμε στα 1938, οπότε αναλαμβάνει (ως υποστράτηγος από το 1937), διοικητής της 8ης Μεραρχίας Πεζικού στην Ήπειρο. Η Μεραρχία έχει ελάχιστους άνδρες και υλικό, καθώς μέχρι το 1939, η μοναδική δύναμη στην περιοχή των Βαλκανίων που θεωρούνταν επικίνδυνη για την Ελλάδα ήταν η Βουλγαρία. Ο Μεταξάς οχύρωσε τη μεθόριο με τη Βουλγαρία με την περίφημη «γραμμή Μεταξά» κι έριξε εκεί κονδύλια και έμψυχο δυναμικό• η Αλβανία δεν θεωρείτο επικίνδυνη.

Όταν, όμως, ο ιταλικός στρατός κατέλαβε την Αλβανία τον Απρίλιο του 1939, τα πράγματα άλλαξαν. Το Γενικό Επιτελείο Στρατού τότε στέλνει εντολή στην 8η Μεραρχία να προετοιμαστεί για εισβολή. Δεν κηρύσσεται, όμως, επιστράτευση, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν πρόκληση στους Ιταλούς, ενώ αν κηρυσσόταν πρόωρα, σίγουρα θα αποτύγχανε. Η Μεραρχία αυτή, που καλύπτει τη συνοριακή γραμμή από Ηγουμενίτσα ως το Σμόλικα, καλείται να σηκώσει το κύριο βάρος της άμυνας. Μένει στον Κατσιμήτρο η οργανωτική πρωτοβουλία. Αναλαμβάνει να προετοιμάσει το πεδίο της σύγκρουσης: η Ήπειρος γίνεται ένα μεγάλο εργοτάξιο, όπου οι άνδρες της Μεραρχίας μαζί με τον ντόπιο πληθυσμό οικοδομούν εκατοντάδες πολυβολεία, καταφύγια για ζώα κι οπλίτες, χαρακώματα, παρατηρητήρια, υπόγεια τηλεφωνικά κέντρα, αντιαρματικές τάφρους κ.α. Συμπληρώνει τις μονάδες του, περιοδεύει σε όλη την Ήπειρο προσπαθώντας να εμψυχώσει τους στρατιώτες του και να παροτρύνει τους ντόπιους να βοηθήσουν όπως μπορούν. Το ίδιο κάνουν και οι επιτελικοί αξιωματικοί του Μαυρογιάννης και Δρίβας.

Όταν τελικά εκδηλώνεται η ιταλική επίθεση, ο Κατσιμήτρος είναι έτοιμος. Η εντολή της Αθήνας είναι υποχώρηση με παράταξη τυπικής αντίστασης ως τη γραμμή άμυνας Μέτσοβο - γραμμή Αράχθου, ώστε να δοθεί χρόνος στη γενική επιστράτευση. Αυτό σήμαινε με απλά λόγια ότι ο ελληνικός στρατός θα παραχωρούσε έδαφος σε βάθος 80-100 χλμ στους Ιταλούς. Ο Κατσιμήτρος διαφωνεί, θεωρώντας ότι η γη της Ηπείρου αποτελεί ενιαίο μέτωπο και δεν διαιρείται. Προτιμά να αμυνθεί στη στενωπό Ελαίας-Καλαμά, την οποία έχει ήδη οχυρώσει καλά. Από το στενό κοντα στο Καλπάκι (Ελαία) περνά ο μόνος δρόμος προς τα Ιωάννινα και περιβάλλεται από βουνά. Γνωστός με το παρατσούκλι «κέρατο», γιατί δεν αλλάζει την απόφασή του, όταν την πάρει, διατάζει άμυνα μέχρις εσχάτων στο Καλπάκι.

Αντίθετα από τους λαϊκούς μύθους περί δήθεν δειλίας και ανικανότητας των Ιταλών, οι μεραρχίες που επιτίθενται στο Καλπάκι μόνο ανίκανες δεν είναι. Είναι το 25ο σώμα στρατού αποτελούμενο από τις επίλεκτες μεραρχίες Sienna και Ferrara, καθώς και την τεθωρακισμένη μεραρχία Κένταυρος. Οι Έλληνες υστερούν αριθμητικά και σε υλικά, ενώ δεν έχουν καθόλου τεθωρακισμένα. Οι Έλληνες φαντάροι δεν έχουν ξαναδεί τανκς και, όπως είναι λογικό, αρχικά νιώθουν δέος. Οι Ιταλοί από την άλλη έχουν ήδη πολεμήσει στη Βόρεια Αφρική και έχουν καταφέρει ν’ απωθήσουν τους Βρετανούς από τη Λιβύη.

Ο Κατσιμήτρος, όμως, υπολογίζει στο γνώριμο χώρο της Πίνδου και στους στρατιώτες της Μεραρχίας του, που σε συντριπτική πλειοψηφία κατάγονται από την Ήπειρο και τη Δυτική Θεσσαλία. Ως αποτέλεσμα, ανταποκρίνονται με ενθουσιασμό στην απόφασή του να οχυρωθεί στο Καλπάκι• δεν θέλουν να εγκαταλείψουν τις οικογένειες και τα σπίτια τους στους Ιταλούς. Όταν οι Ιταλοί καταλαμβάνουν το ύψωμα της Γκραμπάλας απέναντι από το Καλπάκι, ο Κατσιμήτρος δίνει αμέσως εντολή για ανακατάληψη• το ύψωμα αλλάζει πολλές φορές χέρια, ώσπου να κερδηθεί οριστικά από τους Έλληνες. Είναι η πρώτη σύγχρονη ελληνική μάχη σώμα με σώμα με ξιφολόγχες. Από το ύψωμα αυτό, ο Κατσιμήτρος ελέγχει καλά τα περάσματα. Αντιγράφοντας το Μιλτιάδη στη μάχη του Μαραθώνα, επιλέγει ν’ αντιμετωπίσει τους Ιταλούς στα έλη του ποταμού Καλαμά διατάσσοντας στρατηγική υποχώρηση του κέντρου του πίσω από τον ποταμό και πλαγιοκόπηση των Ιταλών από οχυρές πλάγιες θέσεις. Τα ιταλικά άρματα κολλούν στα έλη του ποταμού Καλαμά και σταματούν. Οι Έλληνες σφυροκοπούν και αποδυναμώνουν τη μεραρχία Κένταυρος, ενώ οι βολές του πυροβολικού τους προκαλούν πολλές απώλειες στη Sienna και τη Ferrara. Ο στρατηγός Rossi αποφασίζει σύμπτυξη και άμυνα. Ο Κατσιμήτρος δικαιώνεται.

Βεβαια, δεν είναι μόνος. Δεξιότερα από την 8η Μεραρχία, το Απόσπασμα Πίνδου του Συνταγματάρχη Δαβάκη με 2000 άνδρες αντιμετωπίζει 10.500 αλπινιστές της Μεραρχίας Γιούλια. Μετά από αιφνιδιασμό στο χωριό Βωβούσα και συντονισμένες αντεπιθέσεις του ελληνικού στρατού, οι επιλεκτοι ορεισίβιοι μαχητές της Γιούλια υποχωρούν αποδεκατισμένοι στην Κόνιτσα κι από εκεί, πίσω στην Αλβανία. Τότε ξεκινά η αντεπίθεση των Ελλήνων στην Αλβανία.

Γιατί αποτυγχάνουν οι Ιταλοί στην Ήπειρο; Οι λόγοι είναι πολλοί. Το ιταλικό Γενικό Επιτελείο δεν ομονοεί για το σχέδιο επίθεσης στην Ελλάδα. Ενώ οι θερμόαιμοι πείθουν τον Μουσολίνι ότι οι ελληνικές δυνάμεις έχουν χαμηλό ηθικό και δεν θα πολεμήσουν, οι πιο ψύχραιμοι ζητούν χρόνο για περισσότερη προετοιμασία. Η Ιταλία παρατάσσει έως και πενταπλάσιο στρατό απέναντι στους Έλληνες, αλλά δεν έχει καλή αεροπορική κάλυψη ούτε εφοδιασμό και οργάνωση της προκοπής. Επικρατεί χάος, το οποίο είναι ολέθριο όταν εκδηλώνεται η τελική επίθεση. Με εξαίρεση τους φανατικούς φασίστες μελανοχίτωνες και τους συνήθεις πολεμοχαρείς, οι περισσότεροι Ιταλοί στρατιώτες δεν επιχαίρουν με την επίθεση και, εκτός των αλπινιστών, δεν είναι προετοιμασμένοι για την Πίνδο και τα χιόνια της. Είναι, όμως, βασικός παράγοντας ότι ο Κατσιμήτρος είναι ο κατάλληλος άνθρωπος να κάνει τη δουλειά τη δεδομένη στιγμή.

Ο ελληνικός στρατός ξεχύνεται στο αλβανικό έδαφος και καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της Βορείας Ηπείρου. Η μεραρχία του Κατσιμήτρου υπαγόμενη στο Α’ σώμα στρατού καταλαμβάνει τους Αγίους Σαράντα, το Αργυρόκαστρο, τη Χειμάρρα, την Πρεμετή και την Κλεισούρα. Στις 22 Νοεμβρίου ο στρατός φτάνει μέχρι την Κορυτσά. Επί 40 ολοκληρες μέρες πολεμά νικηφόρα τους Ιταλούς και στις 7 Δεκεμβρίου αποσύρεται για να ξεκουραστεί και να ανασυγκροτηθεί.

Όταν σπάει το μέτωπο και οι Γερμανοί προελαύνουν προς τη Θεσσαλονίκη, ο Κατσιμήτρος προτείνει στις 16 Απριλίου 1941 στον ανώτερό του, στρατηγό Πιτσίκα, συνθηκολόγηση για να σωθεί ό,τι έχει μείνει από τον ελληνικό στρατό. Τελικά, αυτός που συνθηκολογεί, τέσσερις ημέρες αργότερα, είναι ο Τσολάκογλου. Ο Κατσιμήτρος δεν συμμετέχει στις συνεννοήσεις για τη συνθηκολόγηση. Αντίθετα, μέχρι και τις 20 Απριλίου, πολεμά τους Ιταλούς στο Αργυρόκαστρο. Τότε βρίσκεται για δεύτερη φορά σε κρίσιμη στιγμή: παίρνει την απόφαση να συμμετάσχει στην κυβέρνηση των δοσιλόγων και ορκίζεται Υπουργός Γεωργίας-Εργασίας της πρώτης κατοχικής κυβέρνησης. Πέντε μήνες αργότερα, στις 20 Σεπτεμβρίου του 1941, υποβάλλει την παραίτησή του και αποσύρεται. Με την απελευθέρωση, δικάζεται από ειδικό δικαστήριο δοσιλόγων και στις 31 Μαΐου 1945 καταδικάζεται σε 5,5 χρόνια φυλάκιση και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Του αναγνωρίζεται το ελαφρυντικό ότι παρέμεινε για λίγο μόνο καιρό υπουργός στην κυβέρνηση Τσολάκογλου και παραιτήθηκε εκουσίως. Αφού εκτίει 4,5 χρόνια φυλακής λαμβάνει χάρη, ενώ το 1953 αποκαθίσταται στο στράτό, αποστρατεύεται αναδρομικά και ιδιωτεύει ως το θάνατό του το 1962.

Αν μπορεί να μας διδάξει κάτι η ζωή του στρατηγού Κατσιμήτρου, είναι η σημασία του να έχουμε θάρρος ώστε την κρίσιμη στιγμή να πάρουμε μιαν απόφαση και να τη στηρίξουμε. Καθώς οι άνθρωποι δεν είναι μόνο καλοί ή μόνο κακοί, είναι μοιραίο αξιόλογοι άνθρωποι να κάνουν λάθος, κάποιες φορές μεγάλο λάθος. Όπως και να τον κρινει κανείς, ο Κατσιμήτρος είχε αναντίρρητα το θάρρος και την ψυχραιμία να πάρει τις κατάλλληλες αποφάσεις στην εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή της ιταλικής επίθεσης. Κι επειδή οι κρίσιμες εποχές δεν έχουν παρέλθει, χρειάζονται στην Ελλάδα (και παντού) ηγέτες με ανάλογα χαρίσματα. Ο ηγέτης του Παναθηναϊκού Βαζέχα το είπε καλύτερα απ’ όλους: «Πριν ακόμα φτάσει η μπάλα σ’ εσένα, πρέπει να έχεις καταλήξει τι θέλεις να κάνεις μ’ αυτήν. Όσες φορές είχα δύο επιλογές στο μυαλό μου, τελικά έχανα την ευκαιρία».

Για τη δράση του στρατηγού Κατσιμήτρου στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- John Carr – Η άμυνα και η πτώση της Ελλάδας (Ψυχογιός)
- Άγγελος Τερζάκης – Ελληνική εποποιία 1940-1941 (1964)
- Χ. Κατσιμήτρος – Η Ήπειρος προμαχούσα (ΓΕΣ/ΔΙΣ)

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.